Тошпулатов Достон Толмас ўғлининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даражалар бериладиган фан тармоғи): “3д металларнинг гомолептик ва гетеролептик комплекс бирикмалари синтези ва фотокимёвий тадқиқоти”, 02.00.01 - Ноорганик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2021.1.PhD/К380.
Илмий раҳбар: Насимов Абдулло Мурадович, техника фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Самарқанд давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети, DSc.03/30.12.2019.К.01.03.
Расмий оппонентлар: Рафиқов Атҳам Салимович, кимё фанлари доктори, профессор; Раззоқова Сурайё Раззоқовна, кимё фанлари фалсафа доктори (PhD), досент.
Етакчи ташкилот: Умумий ва ноорганик кимё институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II.Тадқиқотнинг мақсади Фе(ИИ), Cо(ИИ), Ни(ИИ) ионларининг органик лигандлар иштирокида ҳосил қилган гомолептик ва гетеролептик комплекс бирикмалари синтезини амалга ошириш ҳамда олинган бирикмаларнинг фотокимёвий хоссаларини ўрганишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
Фе(ИИ), Cо(ИИ), Ни(ИИ) ионларининг органик лигандлар (6,6 – дисиано-2,2-бипиридин, 3,8-дибромо-1,10-фенантролин, 2,2-бихинолин, 3,4,7,8-тетраметил- 1,10-фенантролин) қўшимча сувли ва спирт молекулалари иштирокида 32 та янги гомолептик ва гетеролептик комплекслари синтез қилинган;
Фе(ИИ) ионларининг 2,2-бипиридин, 6,6 – дисиано-2,2-бипиридин, 3,4,7,8-тетраметил- 1,10-фенантролин иштирокида эритмада ҳосил қилинган гомолигандли комплексларнинг барқарорлик константа қийматлари ва уларни лигандлар табиатига боғлиқлиги аниқланган;
квант-кимёвий усулларнинг такомиллаштирилган дастурларидан фойдаланиб, синтез қилинган комплекс молекулаларнинг геометрик ва энергетик параметрлари, атомлардаги зарядларнинг тақсимоти, реаксион марказлари аниқланган;
синтез қилинган комплексларнинг термик хоссалари, термик парчаланиш механизмми ва уларнинг миқдорий, энергетик жиҳатлари ҳамда DSC натижаларидан фойдаланиб айни жараёнлар учун энталпия ўзгариши аниқланган;
синтез қилинган комплекснинг электрон ўтиш энергиясини Таус усули билан ҳар иккала (αҳν)2 ва (αҳν)1/2 ҳолатлар учун ҳисобланиб, яримўтказгич табиати орқали БСҚЕлар сенсибилизатор учун мос келиши асосланган;
синтез қилинган таркибида Фе(ИИ) ионлари гомо- ва гетролигандли комплексларнинг фотосенсибилизаторлик хусусияти АМ1.5Г симуляторидан фойдаланилганда 5,72% - 6,14 % ташкил қилса, табиий қуёш нурларида эса 11% – 12 % гача етиши аниқланди.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Қуёш элементлари учун ноорганик ва органик яримўтказгич бирикмалар олиш технологиясини яратиш бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижаларига кўра:
“Электрокимёзавод” қўшма корхонаси акциядорлик жамияти қошидаги “ЭЛКИМЁ – АГРОҲИМОЯ” МЧЖ да амалиётга жорий этилди (“Электрокимёзавод” ҚК АЖ нинг 2024-йил 6-майдаги №92-сонли маълумотномаси). 2,2-бипиридин ва 1,10-фенантролин ҳосилалари билан таркибидаги Фе2+, Cо2+, Ни2+ ионларини билан рангли комплекслар ҳосил қилди, бунда 3д металл ионларининг 0,0025 мол/л гача паст консентрацияларда мақсадли молекулалар мавжудлигини аниқлаш имконини берган. “Электрокимёзавод” ҚК АЖ нинг 2026-2028 йиллардаги инновацион ривожланитриш дастурига киритилган;
“БМАХ БУИЛДИНГ МАТЕРИАЛС” МЧЖ қўшма корхонасида амалиётга жорий этилди (“БМАХ БУИЛДИНГ МАТЕРИАЛС” МЧЖ нинг 2024-йил 5-апрелдаги №74/А-сонли маълумотномаси). Фе(ИИ) ионининг 3 та гомолептик 4 та гетеролептик; Cо(ИИ) ионининг 5 та гомолептик 8 та гетеролептик; Ни(ИИ) ионининг 5 та гомолептик 7 та гетеролептик комплекслари бўёқ сезгир бўлган қуёш элементлари учун қўлланилганда бўёқ моддалар фотосенсибилизаторлик ҳамда юқори ассимиляция коеффициентига эга эканлиги аниқланган;
Россия Федрациясининг “ФЛУИД” МЧЖ да амалиётга жорий этилди (“ФЛУИД” МЧЖ нинг 2024-йил 3-апрелдаги №94-сонли маълумотномаси). 3д-металларнинг гомолептик [Фе(Л1)3](ПФ6)2, [Cо(Л1)3](ПФ6)2, [Ни(Л1)3](ПФ6)2, [Cу(Л1)2](ПФ6), [Фе(Л4)3](ПФ6)2, [Cо(Л4)3](ПФ6)2, [Ни(Л4)3](ПФ6)2 [Cу(Л4)3](ПФ6); гетеролептик [Cо(Л1)(Л2)2](ПФ6)2, [Cо(Л1)2(Л2)](ПФ6)2, [Cо(Л1)(Л4)(пҳен)](ПФ6)2, [Ни(Л1)(Л4)(пҳен)](ПФ6)2, [Cо(Л1)(Л4)(бйп)](ПФ6)2, [Ни(Л1)(Л4)(бйп)](ПФ6)2, [Ни(Л1)(Л4)2](ПФ6)2, [Ни(Л1)2(Л4)](ПФ6)2, комплекслари бўёқ сезгир бўлган қуёш элементлари учун қўлланилди ҳамда бўёқ моддалар фотосенсибилизаторлик ҳамда юқори ассимиляция коеффициентига эга эканлиги аниқланган.