Эрнаева Гуласал Ҳазратовнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумот.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Таэквондочиларда мусобақа олди тайёргарлик босқичида кузатиладиган психоэмоционал ўзгаришлар ва уларга тиббий-психологик ёрдам тамойилларини такомиллаштириш», 19.00.04 – Тиббий психология (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.1.PhD/Tib2600.
Илмий раҳбар: Саттаров Тимур Фархадович, тиббиёт фанлари номзоди, доцент.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Республика спорт тиббиёти илмий амалий маркази.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Республика спорт тиббиёти илмий амалий маркази, PhD.10/30.12.2019.Tib.69.01.
Расмий оппонентлар: Алимов Улуғбек Худоярович, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Ибодуллаев Зарифбой Ражабович, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот номи: Абу Али Ибн Сино номидаги Бухоро Давлат тиббиёт институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик
II. Тадқиқотнинг мақсади тaэквондочилaрдa мусобaқaдан олдинги тaйёргaрлик босқичидa кузaтилaдигaн психоэмоционaл бузилишларни аниқлаш вa тиббий-психологик ёрдaмни тaкомиллaштиришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
стресс билан боғлиқ психоэмоционал бузилишлари бўлган таэквондочиларни шахс стериотипига кўра терма жамоа спортчиларида экстраверт, заҳира жамоаси спортчиларида эса интроветлар ташкил қилган бўлиб, мусобақа олди ҳолатида асосан интроверт спортчиларда невротизация бузилишлари аниқланган;
илк бор таэквондочиларида психоэмоционал бузилишларнинг клиник структураси мусобақа олди ҳолатида стрессга чидамлиликнинг пастлиги, шахс стериоптипининг интровертлиги, невротизация даражасининг юқорилиги ва когнитив сферанинг тарқоқлиги ўтказилган психометрия асосида исботланган;
психоэмоционал бузилишлар негизида спортчи учун аслида хавфли бўлмаган вазиятлар ва объектлар сабабли пайдо бўладиган хавотир, агрессия ва фрустрация, бошқа эмоционал бузилишларга қараганда яққол намоён бўлиши, сурункали тус олиши ва турғунлиги психоэмоционал бузилишлар шаклланишида ва клиник кечишида муҳим аҳамият касб этиши аниқланган;
спортчиларда психоэмоционал бузилишларни коррекция қилишда такомиллаштирилган рационал-эмотив ҳулқ-атвор психотерапияси шахс типологияси, вегетатив система ўзгаришлари, стрессга турғунлик ва когнитив сфера концентрациясига асосланган ҳолда олиб борилган (интровертлар учун шахс хусусиятларини фаоллаштирувчи, экстравертлар учун мўътадиллаштирувчи) психокоррекциянинг юқори даражадаги самарадорлиги исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Республика спорт тиббиёти илмий-амалий маркази эксперт кенгашининг 2024 йил 25 мартдаги 8-сон хулосасига кўра (илмий янгиликларни Ўзбекистон велосипед спорти, Енгил атлетика бўйича Республика олий спорт маҳорати мактабига жорий қилинди, Республика спорт тиббиёти илмий-амалий марказининг 2024 йил 27 февралдаги IT 6-сонли ва 2024 йил 27 февралдаги IT-7-сонли хати юборилган) жорий қилинганлиги ҳақида Соғлиқни сақлаш вазирлиги Илмий техник кенгашининг 2024 йил 26 ноябрдаги 09/44-сон маълумотномаси:
биринчи илмий янгилик: стресс билан боғлиқ психоэмоционал бузилишлари бўлган таэквондочиларни шахс стериотипига кўра терма жамоа спортчиларида экстраверт, заҳира жамоаси спортчиларида эса интроветлар ташкил қилган бўлиб, мусобақа олди ҳолатида асосан интроверт спортчиларда невротизация бузилишлари аниқланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: мусобақага психологик тайёргарлик кўришда спортчи психоэмоционал сферасига баҳо бериб ёндошилса мусобақаларга тактик, техник ва психологик тайёргарлик кўриш вақтини қисқартиради ва юқори натижаларга эришиш имконини беради. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши:  олинган натижалар Ўзбекистон велосипед спорти Федерациясининг 2024-йил 14- мартдаги №21-сонли буйруғи ва Енгил атлетика бўйича Республика олий спорт маҳорати мактабининг 2024-йил 15-мартдаги 23 -сонли буйруғига асосан спорт шифокорларининг амалий фаолиятига жорий этилди. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги: психоэмоционал бузилишларнинг асосини хавотир, агрессия, стресс, фрустрацион эмоционал ўзгаришлар ва диққат концентрациясининг бузилиши ташкил қилиши аниқланиши спортчиларни мусобақа олди руҳий толиқиши, зўриқиши, руҳиятнинг патология олди ҳолати ва вақтинчалик спорт машғулотларига лаёқатсизлигини олдини олишга имкон беради. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: ҳар бир спортчининг машғулотлари учун (озиқ-овқат, турар жой, спорт анжомлари, ўқув-машғулот йиғинлари ва мусобақаларни ўтказиш харажатлари) бюджетдан ойига 3100000 сўм ажратилади. Агар спортчи мусобақаларда спорт натижаларини кўрсатмаса, молиявий сармоя ўзини оқламайди. Тежалган иқтисодий харажатлар умумий ҳисобда ҳар бир спортчининг мусобақада муваффақиятли иштирок этишида, иқтисодий самарадорлик 3100000 сўмни ташкил қилади. Спортчилар психоэмоционал сферасини баҳолаш учун деярли молиявий ҳаражатлар талаб этилмайди, чунки ҳар бир федерацияда спорт психологлари фаолият юритади. Хулоса: спортчиларни мусобақа олди психоэмоционал бузилишларини аниқлашда шахс темпераменти инобатга олинса ва тўғри тақсимланса спортчини руҳий ҳолатига, мусобақаларга психологик тайёргарлик кўриш вақти ва спорт машғулотларига сарфланадиган бюджет маблағларини қисқартириш имконини беради.
иккинчи илмий янгилик: илк бор таэквондочиларида психоэмоционал бузилишларнинг клиник структураси мусобақа олди ҳолатида стрессга чидамлиликнинг пастлиги, шахс стериоптипининг интровертлиги, невротизация даражасининг юқорилиги ва когнитив сферанинг тарқоқлиги ўтказилган психометрия асосида исботланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: cпортчилар руҳиятининг жисмоний юкламаларга адекват мослашувини баҳолаш асосида мусобақа олди психоэмоционал сферасининг ноадекватлиги ва дезадаптация ҳолати белгисини тахмин қилиш имконини беради. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: олинган натижалар Ўзбекистон велосипед спорти Федерациясининг 2024-йил 14- мартдаги №21-сонли буйруғи ва Енгил атлетика бўйича Республика олий спорт маҳорати мактабининг 2024-йил 15-мартдаги 23 -сонли буйруғига асосан спорт шифокорларининг амалий фаолиятига жорий этилди. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги: спортчиларнинг психоэмоционал бузилишларини аниқлаш, эрта ва тўғри психодиагностикани амалга оширишга имкон беради. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: спорт машғулотларига лаёқатсизлигининг давомийлиги ҳар бир спортчига ўртача 7 кун, вақтинчалик спорт машғулотларига лаёқатсизлик нафақасининг ўртача миқдори кунига 200 000 сўмни ташкил этади. Бинобарин, ўта чарчаш, ўта зўриқиш ва организмнинг патология олди ҳолатининг ўз вақтида олдини олишнинг ҳар бир ҳолатида 1400000 сўм маблағни тежаш имконини беради. Хулоса: спортчиларнинг руҳиятида психоэмоционал бузилишларнинг эрта босқичларда аниқлаш соматикадаги ва руҳиятдаги функционал ва физиологик касалликларнинг олдини олиш, спорт машғулотларига лаёқатсизлик кунларини камайтириш ва натижада бюджет маблағларини тежаш имконини беради.
учинчи илмий янгилик: илк бор таэквондочиларида психоэмоционал бузилишларнинг клиник структураси мусобақа олди ҳолатида стрессга чидамлиликнинг пастлиги, шахс стериоптипининг интровертлиги, невротизация даражасининг юқорилиги ва когнитив сферанинг тарқоқлиги ўтказилган психометрия асосида исботланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: спортчиларни мусобақа олди тайёргарлик босқичида психологик портретини комплекс ўрганишда когнитив сфера, вегетатив система ўзгаришларини биргаликда баҳолаш психоэмоционал бузилишларни тўғри психодиагностика қилишга ёрдам беради. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: олинган натижалар Ўзбекистон велосипед спорти Федерациясининг 2024-йил 14- мартдаги №21-сонли ҳулосаси ва Енгил атлетика бўйича Республика олий спорт маҳорати мактабининг 2024-йил 15-мартдаги 23 -сонли ҳулосасига асосан спорт шифокорларининг амалий фаолиятига жорий этилди. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги: мусобақаларга тайёргарлик кўриш жараёнида спортчиларнинг тиббий психологик хусусиятларини ва психоэмоционал бузилишларнинг даражаларини ҳисобга олган ҳолда индивидуал ёндашув спортнинг энг юқори шаклига тез эришиш ва мусобақаларда муваффақиятли қатнашишига ёрдам беради. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: шундан иборатки, психоэмоционал бузилишларнинг даражаларини ҳисобга олган ҳолда индивидуал машғулот режими билан психоперапия сеанслар сони аниқланади. Спортчиларни қўшимча реабилитация қилиш учун давлат бюджетидан ҳар бир спортчига йилига ўртача 863156 сўм маблағ сарфланиши аниқланди. Хулоса: спортчиларнинг когнитив ва вегетатив системасини ўрганган ҳолда психоэмоционал бузилишларнинг даражаларини аниқлаш орқали уларнинг мусобақага психологик тайёргарлигини баҳолашимиз мумкин. Бу уларни руҳий, тактик, техник тайёргарлик даражасини оширишга ва ҳар бир спортчи учун ўртача йилига 863156 сўм тежаш имконини беради.
тўртинчи илмий янгилик: спортчиларда психоэмоционал бузилишларни коррекция қилишда такомиллаштирилган рационал-эмотив ҳулқ-атвор психотерапияси шахс типологияси, вегетатив система ўзгаришлари, стрессга турғунлик ва когнитив сфера концентрациясига асосланган ҳолда олиб борилган (интровертлар учун шахс хусусиятларини фаоллаштирувчи, экстравертлар учун мўътадиллаштирувчи) психокоррекциянинг юқори даражадаги самарадорлиги исботланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: психоэмоционал бузилишлар билан қийналаётган спортчиларда ушбу ўзгаришларни эрта муддатларда ташҳислаш, психотерапевтик ёрдамни такомиллаштириш орқали уларнинг ҳаёт сифатини яхшилаш, руҳий ҳолатини мустаҳкамлаш ва меҳнатга лаёқатлиликни қисқа фурсатларда тиклаш имконини беради. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: олинган натижалар Ўзбекистон велосипед спорти Федерациясининг 2024-йил 14- мартдаги №21-сонли буйруғи ва Енгил атлетика бўйича Республика олий спорт маҳорати мактабининг 2024-йил 15-мартдаги 23 -сонли буйруғига асосан спорт шифокорларининг амалий фаолиятига жорий этилди. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги: ишлаб чиқилган психокоррекцион усулдан фойдаланиш спортчиларнинг руҳий фаолиятини яхшилаш, старт олди жанговар ҳолатга келиш имконини беради. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: спортчиларнинг мусобақа олди тиббий психологик тайёргарлик даражасини баҳолаш учун мўлжалланган психодиагностик текширувлар нархи Республика спорт тиббиёти илмий-амалий марказида 1 та спортчи учун 170000 сўмни, психокоррекция учун 1400000 сўмни ташкил қилади. РСТИАМда 1 йил ичида бир федерациянинг ўртача 30 нафар спортчи тиббий психологик кўрикдан ўтиш белгиланади. Хулоса: спортчилардаги психоэмоционал бузилишлар хусусиятларига асосланиб, такомиллаштирилган психокоррекцион усулдан фойдаланиш, уларнинг руҳий ҳолатини мустаҳкамлашга ва юқори спорт натижаларига эришишга ёрдам беради. Бу учун федерация томонидан спорт психологлари ва спорт шифокорлари томонидан тиббий психологик текширувлар ва коррекция ишлари олиб борилса ҳар бир спортчи учун ўртача йилига 1570000 сўм тежаш имконини берди.