Олмосов Равшан Шерхон ўғлининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар:
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Бош мия сурункали ишемиясида уйқу бузилишининг когнитив фаолиятга таъсири ва уни коррекциялаш», 14.00.13 – Неврология.
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2022.2.PhD/Tib2771.
Илмий раҳбар: Якубова Мархамат Миракрамовна, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент тиббиёт академияси.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тошкент тиббиёт академияси, DSc.04/05.05.2023.Tib.30.04.
Расмий оппонентлар: Эргашева Наргиза Обиджоновна, тиббиёт фанлари доктори, доцент; Хакимова Сохиба Зиядуллаевна, тиббиёт фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот номи: Асфендияров номидаги Қозоғистон миллий тиббиёт университети (Қозоғистон Республикаси).
Диссертациянинг йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II.Тадқиқотнинг мақсади: бош мия сурункали ишемиясида мелатонин, уйқу ва когнитив фаолиятининг бузилишларининг ўзаро таъсирини аниқлаш ва мелатонин билан коррекция қилиш имкониятини ўрганишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
бош мия сурункали ишемияси билан оғриган беморларда қон таркибидаги мелатонин миқдори амалий соғломларга нисбатан уйқу бузилиши сабабли 1,4 марта ва ундан кўп камайиши исботланган;
бош мия сурункали ишемияси кучайиб бориши билан когнитив фаолият сўровномалар ва Р300 кўрсаткичлари бўйича ёмонлашиши, кундузги уйқучанликнинг ортиши, уйқу сифат индексининг пасайиши, полисомнографик маълумотлар бўйича уйқу архитектоникасининг бузилиши (LPS латентлиги ортиши, NREM N3 латентлигининг ортиши ва улушининг камайиши, REM улушининг камайиши), ҳамда уйқу самарадорлигининг пасайиши аниқланган;
патогенетик қонуниятлар асосида бош мия сурункали ишемиясида уйқу ва когнитив функциялар бузилишларини тушунтирувчи “жадаллаштирувчи доира” оптималлаштирилган ва унинг марказий бўғини мелатонин миқдорининг камайиши билан боғлиқлиги исботланган;
бош мия сурункали ишемиясида уйқу бузилишларни мелатонин дори воситаси билан коррекция қилиш орқали холинергик тизимга ҳам ижобий таъсир қилиши сабабли когнитив бузилишларни ҳам яхшилаши аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:
Бош мия сурункали ишемиясида уйқу бузилишининг когнитив фаолиятга таъсири ва уни коррекциялаш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
биринчи илмий янгилик: бош мия сурункали ишемияси билан оғриган беморларда қон таркибидаги мелатонин миқдори амалий соғломларга нисбатан уйқу бузилиши сабабли 1,4 марта ва ундан кўп камайиши исботланганлиги Тошкент шаҳар “Билол мед” клиникаси 16.04.2024 йилдаги 14-сонли ҳамда Тошкент шаҳар “Асаб ва руҳият” клиникасининг 12.01.2024 йилдаги 1-сонли буйруғи билан амалиётига жорий этилган. Ижтимоий самарадорлик: Татбиқ этиш натижалари уйқу бузилишларини аҳоли ўртасида касалликни эрта аниқлашга ва профилактика чора-тадбирларини ўтказиш учун ёрдам беради. Беморлар саломатлигининг қайта тикланиши ҳамда касалликни кучайишини олдини олиб, ҳаёт сифати кўрсаткичларини яхшилайди. Иқтисодий самарадорлик: Агар аҳолининг аксариёт қисми шифохоналарда йўлланма асосида даволанишини ҳисобга олсак, бундай беморлар йилига ўртача 2 марта даволанади ва ҳар бир бемор учун 10 кунлик даволаниш учун ўрта ҳисобда 5 миллион сўм сарфланади деб ҳисобланса, у ҳолда қуйидаги миқдорда сақланиб қолади (15 бемор учун): Жамғариладиган умумий маблағ=5000000*15=75000000 сўм. Юқорида жамғариб қолинган маблағ бу қўлга тегадиган маблағ эмас (яширин даромад). Аммо жамғарилган маблағни оғир патологияли беморларни текшириш ва даволаш ёки касалликларни профилактикаси учун сарфлаш мумкин. Хулоса: мелатониннинг қондаги миқдорини аниқлаш невролог врачларга уйқу бузилишларини аниқлашга ёрдам беради, уйқу бузилишларини коррексиялаш беморлар ҳаёт сифатини яхшиланишига ҳамда уйқу муаммоларини камайишига олиб келиб, якунда давлат учун улкан иқтисодий самарадорликка олиб келади.
иккинчи илмий янгилик: бош мия сурункали ишемияси кучайиб бориши билан когнитив фаолият сўровномалар ва Р300 кўрсаткичлари бўйича ёмонлашиши, кундузги уйқучанликнинг ортиши, уйқу сифат индексининг пасайиши, полисомнографик маълумотлар бўйича уйқу архитектоникасининг бузилиши (LPS латентлиги ортиши, NREM N3 латентлигининг ортиши ва улушининг камайиши, REM улушининг камайиши), ҳамда уйқу самарадорлигининг пасайиши аниқланганлиги Тошкент шаҳар “Билол мед” клиникаси 16.04.2024 йилдаги 14-сонли ҳамда Тошкент шаҳар “Асаб ва руҳият” клиникасининг 12.01.2024 йилдаги 1-сонли буйруғи билан амалиётига жорий этилган. Ижтимоий самарадорлик: Татбиқ этиш натижалари уйқу бузилишларини жумладан, уйқу бузилишлари баҳолаш, дифференциал ташхислаш ёрдамида аҳоли ўртасида касалликни эрта аниқлашга ва профилактика чора-тадбирларини ўтказиш учун ёрдам беради. Беморлар саломатлигининг қайта тикланиши ҳамда касалликни кучайишини олдини олиб, ҳаёт сифати кўрсаткичларини яхшилайди. Иқтисодий самарадорлик: Мазкур касаллик билан поликлиникаларга кунлик невролог қабулига кунига уйқу бузилиши билан битта невропатологга ўртача 3 та бемор бундай шикоят билан келишини ҳисобга олсак бир ойда бундай беморлар сони ойига 75 тани йилига 900 ташкил этади. Касалликка тўғри ташхис қўйилса невролог қабулига мурожаатлар 3-4 баравар камаяди. Агар мурожаатлар сонини ҳар бир беморга ажратилган 15 дақиқага кўпайтирсак битта невролог учун бир йилда тежаладиган иш соати келиб чиқади (Т1):Т1=15*(900-300)=9000 дақиқа=150 иш соати Агар поликлиникалар сони Республикамизда 2500 дан ортиқлигини ҳисобга олсак умумий тежаладиган вақт (Ту): Ту=2500*150=375000 иш соати. Назарий жиҳатдан бу невролог мутахассис учун тўланадиган ўртача иш ҳақи 2000000 деб ҳисобланда таҳминан қуйидаги сумма тежалади: Умумий тежалган даромад=(375000/144)*2000000=5,2 млрд сўм. Юқоридаги тежаб қолинган маблағ давлат ғазнасига тушадиган пул эмас (бу яширин даромад). Аммо тежалган иш вақтини оғир патологияли беморлар кўригига йўналтириш ёки аҳоли саломатлиги профилактикасига йўналтириш мумкин. Бу эса бошқа касалликларнинг камайиши ва уларга сарфланадиган маблағнинг тежалишига олиб келади. Хулоса: бош мия сурункали ишемиясида когнитив статусга таъсир қилади ва бу маълумот шифокор неврологга беморнинг даволаш тактикасини тузишда муҳим ҳисобланади. Янгиликнинг қўлланилиши беморлар когнитив ҳолатини яхшиланишига олиб келади, ҳаёт сифатини оширади ва натижада иқтисодий самарадорликка эришилган.
учинчи илмий янгилик: патогенетик қонуниятлар асосида бош мия сурункали ишемиясида уйқу ва когнитив функциялар бузилишларини тушунтирувчи “жадаллаштирувчи доира” оптималлаштирилган ва унинг марказий бўғини мелатонин миқдорининг камайиши билан боғлиқлиги исботланганлиги Тошкент шаҳар “Билол мед” клиникаси 16.04.2024 йилдаги 14-сонли ҳамда Тошкент шаҳар “Асаб ва руҳият” клиникасининг 12.01.2024 йилдаги 1-сонли буйруғи билан амалиётига жорий этилган. Ижтимоий самарадорлик: Татбиқ этиш натижалари мелатониннинг қондаги миқдорини аниқлаш, когнитив ва уйқу бузилишларини эрта ташхислаш ёрдамида аҳоли ўртасида касалликни эрта босқичлари аниқлашга ва профилактика чора-тадбирларини ўтказишга ёрдам беради. Беморлар саломатлигининг қайта тикланиши ҳамда касалликни кучайишини олдини олиб, ҳаёт сифати кўрсаткичларини яхшилайди. Иқтисодий самарадорлик: Мазкур касаллик билан поликлиникаларга кунлик невролог қабулига кунига уйқу бузилиши билан битта невропатологга ўртача 3 та бемор бундай шикоят билан келишини ҳисобга олсак бир ойда бундай беморлар сони ойига 75 тани йилига 900 ташкил этади. Касалликка тўғри ташхис қўйилса невролог қабулига мурожаатлар 3-4 баравар камаяди. Агар мурожаатлар сонини ҳар бир беморга ажратилган 15 дақиқага кўпайтирсак  битта невропатолог учун бир йилда тежаладиган иш соати келиб чиқади (Т1):Т1=15*(900-300)=9000 дақиқа=150 иш соати Агар поликлиникалар сони Республикамизда 2500 дан ортиқлигини ҳисобга олсак умумий тежаладиган вақт (Ту): Ту=2500*150=375000 иш соати Назарий жиҳатдан бу невролог мутахассис учун тўланадиган ўртача иш ҳақи 2000000 деб ҳисобланда таҳминан қуйидаги сумма тежалади: Умумий тежалган даромад=(375000/144)*2000000=5,2 млрд сўм. Ушбу тежаб қолинган маблағ давлат ғазнасига тушадиган пул эмас (бу яширин даромад). Аммо тежалган иш вақтини оғир патологияли беморлар кўригига йўналтириш ёки аҳоли саломатлиги профилактикасига йўналтириш мумкин. Бу эса бошқа касалликларнинг камайиши ва уларга сарфланадиган маблағнинг тежалишига олиб келади. Хулоса: келтирилган “жадаллаштирувчи доира” схемаси шифокорларни янги илмий маълумотлар билан қуроллантиради. Ушбу илмий маълумотлар даволашга яна ҳам дифференциал ёндашишга имкон беради, натижада беморлар аҳволини яхшиланишига олиб келади ва натижада иқтисодий самарадорликка эришилади.
тўртинчи илмий янгилик: бош мия сурункали ишемиясида уйқу бузилишларни мелатонин дори воситаси билан коррекция қилиш орқали холинергик тизимга ҳам ижобий таъсир қилиши сабабли когнитив бузилишларни ҳам яхшилаши аниқланганлиги Тошкент шаҳар “Билол мед” клиникаси 16.04.2024 йилдаги 14-сонли ҳамда Тошкент шаҳар “Асаб ва руҳият” клиникасининг 12.01.2024 йилдаги 1-сонли буйруғи билан амалиётига жорий этилган. Ижтимоий самарадорлик: мелатонин  препаратининг қўлланилиши беморлар уйқусини яхшилайди, когнитив бузилишларни коррексиялашда ижобий таъсир кўрсатади. Натижада беморлар саломатлигининг қайта тикланиши ҳамда касалликни кучайишини олдини олиб, ҳаёт сифати кўрсаткичларини яхшилайди. Иқтисодий самарадорлик: Агар аҳолининг аксариёт қисми шифохоналарда йўлланма асосида даволанишини ҳисобга олсак, бундай беморлар йилига ўртача 2 марта даволанади ва ҳар бир бемор учун 10 кунлик даволаниш учун ўрта ҳисобда 5 миллион сўм сарфланади деб ҳисобланса, у ҳолда қуйидаги миқдорда сақланиб қолади (15 бемор учун): Жамғариладиган умумий маблағ=5000000*15=75000000 сўм. Ушбу жамғариб қолинган маблағ бу қўлга тегадиган маблағ эмас (яширин даромад). Аммо жамғарилган маблағни оғир патологияли беморларни текшириш ва даволаш ёки касалликларни профилактикаси учун сарфлаш мумкин. Хулоса: БМСИ да мелатонин препаратининг қўлланилиши “жадаллаштирувчи доира”ни узади, уйқу бузилишлари ва когнитив статусни яхшилайди. Натижада беморлар аҳволи яхшиланади, ҳаёт сифати ортади. Бу эса давлат учун улкан иқтисодий самарадорликка олиб келади.