Кудайбергенова Дилфуза Аскаровнанинг 
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақидаги эълон

I. Умумий маълумотлар. 
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Қорақалпоқ заргарлик буюмлари: ривожланиш динамикаси, семантик моҳияти”, 07.00.07 – Этнография, этнология ва антропология.
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.2.PhD/Tar1156
Илмий раҳбарининг Ф.И.Ш., илмий даражаси ва унвони: Курбанова Земфира Ибрагимовна – тарих фанлари доктори, катта илмий ходим.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий-тадқиқот институти.
Илмий Кенгаш фаолият кўрсатаётган муассаса номи, илмий кенгаш рақами: Қорақалпоқ давлат университети DSc.03/06.04. 2024.Tar.20.05
Расмий оппонентларнинг Ф.И.Ш., илмий даражаси, унвони:Маткаримова Садоқат Максудовна - тарих фанлари доктори, доцент; Тлеубергенова Навбахор Абдукаримовна - тарих фанлари номзоди, доцент.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
Етакши ташкилот: Нукус давлат педагогика институти.
II. Тадқиқотнинг мақсади қорақалпоқ тақинчоқларининг ривожланиш динамикасини аниқлаш ва семантик маъносини таҳлил қилишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги. Аёллар заргарлик буюмларининг таснифи асосли бўлиб, у иккита асосий кичик гуруҳга бўлинади: тана учун заргарлик буюмлари ва кийимга тикилган ёки устига тақиладиган заргарлик буюмлари. Биринчи кичик гуруҳга бош безаклари (áребек, сıрǵа, шашбаw) ва билак безаклари (билезик ва жúзик) киради. Иккинчи кичик гуруҳга кўкрак безаклари (тúйме, ҳáйкел, шартúйме) ва бел безаклари (óńирше, гилтшалǵıш) киради. Ушбу тоифаларнинг ҳар бири доирасида ушбу заргарлик буюмларининг хилма-хиллиги ва функционал мақсадини чуқурроқ тушуниш имконини берувчи турлар ва кичик типларнинг батафсил таҳлили ўтказилди; 
Музей коллекцияларида намойиш этилга асосан дегмент белбеw, қамарı белбеw ва қайıслардан иборат бўлган эркакларнинг тақинчоқ буйимлари кўп функсияли вазифаларни бажарган, бу элементлар нафақат кийим кийиш қулайлигини таъминлаган, балки бел қисми учун безак сифатида ҳам хизмат қилиб, эркак кишиларнинг ижтимоий мақомини кўрсатишда муҳим рол ўйнаган, унинг маълум бир ижтимоий гуруҳга мансублигини акс эттирганлиги аниқланган; 
Ўрганиш натижасида сıрǵа салıw, қол қараw, махр, каби оилавий маросимларда, шунингдек, алоҳида тадбирлар билан боғлиқ бошқа маросимларда заргарлик буюмларининг муҳим ўрин тутганлиги аниқланди. Бу маросимлар трансформация жараёнларини бошдан кечирган, бунинг натижасида уларнинг баъзилари узоқ вақт давомида мавжуд бўлишни тўхтатмади, масалан – қол қараw, бошқалари сıрǵа салıw каби турли маданиятлардан ўзлаштирилган, бошқалари эса, махр ислом анъаналарининг тикланиши контекстида қайта тикланган. Бу ўзгаришлар маданий амалиётларнинг динамиклигини ва уларнинг замонавий шароитларга мослашиш қобилиятини кўрсатади;
Қорақалпоқ анъаналарида “тас”, “кóз”, “қас” атамалари билан ифодаланадиган безакларда қўлланилган тошларнинг семантик маъноси исботланган. Тадқиқот шуни кўрсатадики, маҳаллий халқнинг фикрига кўра, заргарлик буюмлари қайси материалдан тайёрланганига қараб, ҳақиқ, маржон ва фируза каби машҳур тош ва минералларнинг кучи ортади. Хусусан, кумуш бу тошларга тегишли фойдали таъсирларни кучайтиради. Бугунги кунда ушбу минералларнинг сеҳрли хусусиятлари ҳақидаги қарашлар нафақат сақланиб қолган, балки қаҳрабо, беломарит, якҳонт ва аметист каби янги тошлардан фойдаланиш туфайли бойиб борган.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти. Қорақалпоқ заргарлигининг ривожланиш жараёнига, уларни гуруҳлаш ва таснифлашга оид услубий ёндашувлар ва назарий хулосаларни қўллаш билан белгиланади. Ушбу ёндашувлар анъанавий маҳсулотларнинг эволюцияси ва уларнинг маданий аҳамияти ҳақида тушунча беради.
Анъанавий қорақалпоқ заргарлик буюмларини ўрганиш натижаларининг амалий аҳамияти шундаки, улар ўзбек жамияти ва халқининг маданий мероси, тарихи ва маънавий тараққиётини ўрганишга қаратилган давлат дастурларини амалга оширишда асос бўлиб хизмат қилиши, маданий ўзига хосликни мустаҳкамлаш ва этнологик билимларни бойитишга хизмат қилиши мумкин.
Тадқиқотнинг амалий натижалари қуйидагилардан иборат: этнографик манбалар мажмуаларини ишлаб чиқишда, шунингдек, қорақалпоқ халқи этнографиясига оид умумий асарлар ёзишда фойдаланиш мумкин. Бу натижалар музей кўргазмаларини яратиш ва қорақалпоқлар этнографиясига оид ихтисослаштирилган курсларни тайёрлашга катта таъсир кўрсатиши мумкин. Бундан ташқари, тадқиқот натижалари ҳам қорақалпоқлар, ҳам Марказий Осиёнинг бошқа халқлари заргарлик буюмларининг маданий генезиси, типологияси ва семантикаси муаммоларини чуқурроқ тушунишга ёрдам беради.
IV. Тадқиқот натижаларнинг жорий қилиниши. Қорақалпоқ заргарлик буюмларининг ривожланиш динамикаси ва семантик маъносини ўрганиш жараёнида олинган натижалар турли соҳаларда амалий қўлланилишини топди:
Тана учун тақинчоқлар, кийимга ва унинг юқори қисмига тақилувчи тақинчоқлар каби икки гуруҳга бўлинувчи айёллар заргарлик буюмлари таснифи ҳақидаги маълумотлар И.В. Савицкий номидаги Қорақалпоғистон Республикаси Давлат санъат музейи томонидан амалга оширилган БВА-1-002 - “Қорақалпоқ безак санъати” (Қорақалпоғистон Республикаси И.В. Савицкий номидаги Давлат санъат музейи коллекцияларидаги қорақалпоқ амалий санъати буюмлари таҳлили асосида) номли инновацион лойиҳа учун моължаллаган маълумотларни тайёрлашда фойдаланилди. (И.В. Савицкий номидаги Қорақалпоғистон Давлат санъат музейининг 2024-йил 20-сентябрдаги 01/7-416-сон маълумотномаси). Усбу тадқиқот натижалари музейнинг этнография фондида сақланаётган ашёларнинг таснифи ва типологияси учун муҳим назарий ва амалий манба бўлди;
Эркаклар белбоғи дегмент белбеw, қамари белбеw ва қайıслар ҳақидаги маълумотлар ва тадқиқот натижалари нафақат кийим кийишга қулайлик яратибгина қолмай, балки безак белгиси бўлиб хизмат қилган, бел соҳасига урғу бериб, тақиб юрган шахснинг ижтимоий мавқеини кўрсатишда муҳим ўрин тутган, ҳамда “Дегмент белбеw” мавзусида “Экспонат” дастури учун сценарий ва интервю тайёрлаш учун фойдаланилган (Қорақалпоғистон Республикаси Телерадиокомпаниясининг 2023-йил 11-августдаги 02-22/391-сонли гувоҳномаси). Ушбу материал қорақалпоқларнинг маданий мероси ва уларнинг анъанавий заргарлик буюмлари ҳақидаги билимларни кенгайтиришга ёрдам берди;
Оилавий маросимларда заргарлик буюмларининг рўли ҳақидаги тадқиқот натижаларидан 2023-2024-йилларда “Ассалаwма Алейкум, Қарақалпақстан” телекўрсатувларини тайёрлашда, хусусан, “Музейге Саяхат” эшиттиришини тайёрлашда фаол фойдаланилди. Ушбу рубрика доирасида “Анъаналарда тақинчоқларнинг тутган ўрни”, “Қорақалпақ қўл безаниш буймлари – билагузук ва узук” ва “Қорақалпоқларда шашбау турлари” мавзуларига бағишланган тўртта сон тайёрланди. (Қорақалпоғистон Республикаси телерадиокомпаниясининг 2024-йил 14-мартдаги Н05-22/134-сонли маълумотномаси). Мазкур материаллар томошабинларнинг қорақалпоқ заргарлик буюмлари, уларнинг семантик ва рамзий маъноси ҳақидаги билимларини шакллантиришда муҳим рол ўйнади, шунингдек, томошабинларда ватанпарварлик туйғусини, миллий хусусиятларни англашга хизмат қилди.
Заргарлик буюмларида ишлатиладиган тошларнинг семантик маъноси бўйича тадқиқот давомида тўпланган материаллардан талабалар ва ёш тадқиқотчилар ўртасида “Қорақалпоқ аёллар заргарлик буюмларининг таснифи”, “Заргарликка оид атамалар этимологияси” ва “Заргарлик буюмлари номлари билан боғлиқ семантика” мавзуларида маърузалар тайёрлаш ва ўтказишда фойдаланилди. (Бердақ номидаги қорақалпоқ адабиёти тарихи давлат музейининг 2024-йил 23-августдаги 01-02/03-141-сон маълумотномаси). Амалга оширилган ишлар натижасида доимий фаолият кўрсатувчи кўргазманинг маъруза матнлари ва экскурсия материаллари сезиларли бойитилди, ўқилган маърузалар ёшларнинг қорақалпоқ халқлари маданияти ва санъати ҳақидаги билимларини чуқурлаштиришга хизмат қилди. Бу саъй-ҳаракатлар нафақат талабалар ва тадқиқотчилар ўртасида тарғибот-ташвиқот ишларини олиб борди, балки ҳудуднинг маданий меросини асраб-авайлаш ва тарғиб қилишга ҳам хизмат қилди.