Бегниязова Қумар Алламбергеновнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Журналистикада гиперматн хусусиятлари ва уни яратиш алгоритми”, 10.00.09 – “Журналистика” (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.1.DSc/Fil776
Илмий маслаҳатчи: Мўминов Файзулла Абдуллаевич, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Бердақ номидаги Қорақалпоқ давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон журналистика ва оммавий коммуникациялар университети, PhD.03/30.12.2019.Fil.14.01.
Расмий оппонентлар: Муратова Нозима Фахритдиновна, филология фанлари доктори, доцент; Ҳамдамов Юсуф Қудратович, филология фанлари доктори, доцент; Оразимбетов Қуанишбай Келимбетович, филология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II.Тадқиқотнинг мақсади. Интернет журналистикаси амалиётида кенг қўлланилаётган феноменал ҳодиса – гиперматннинг ўзига хос хусусиятларини назарий ва амалий жиҳатдан ўрганиш, унинг материал мазмуни, формати, композицияси, жанри ва бошқа таъсир қилиш омилларига миллий мезонларга мувофиқ илмий асосланган хулоса, таклиф ва тавсиялар беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
журналистик гиперматн янги ижодий ҳодиса сифатида материалларнинг макон ва вақт масофасида ўзаро бирлашиш, кўп қатламли, мултимуаллифлик асарларни аудиторияга лонггридлик кўринишда тақдим этиш хусусиятларга эга эканлиги асосланган;
гиперматннинг ўрни ва аҳамияти, тарихий шакллари ва замонавий кўринишларини тарихий-қиёсий, таҳлилий усуллардан фойдаланиш асосида анъанавий ва электрон гиперматн типологияси аниқланиб, иккинчи типнинг “занжирли”, “кластерли”, “иерархик” турлари мавжудлиги исботланган;
журналистикада гиперматннинг бошқа макон ва замон контекстидаги графикли, мазмуний, шаклий форматларга гиперҳаволалар орқали боғланиши натижасида мултимедиавийлик ҳамда гетерогенлик хусусиятларининг кучайишига сабаб бўлиши далилланган;
журналистик жанрларда гиперматнлардан фойдаланишдаги функционал фарқларни ўрганиш асосида уларнинг манбани тасдиқлаш, далиллар базасини кенгайтириш, кўп муаллифлик, комплекс таъсир вазифаларини бажариши аниқланган;
гиперҳаволани материалдаги тўғри танланган жойга ўрнатиш асносида журналистнинг маҳорати, тажрибаси ҳамда менталитетига асосланиб унинг техник (матн+гиверҳавола+матн) ва ижодий (муаллиф шахси+миллий минтелитети+касбий маҳорати) алгоритми яратилиши, аудиториянинг уларни қабул қилиши эса нейролингвистик дастурлаш орқали амалга оширилиши далилланган.
гиперматнли материалларнинг ўзаро конвергентлашув жараёнида “rewriting” тенденцияси асосида қайта ёзилиши баъзан муаллифлик ҳуқуқларнинг бузилиб, журналистларнинг бирлашган асар контекстининг гипнозига тушиб қолишига асос бўлиши исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Журналистикада гиперматннинг ўзига хос хусусиятлари ва уни яратиш алгоритми юзасидан ишлаб чиқилган назарий-методологик ва амалий таклифлар асосида:
интернет нашрлари ва ижтимоий тармоқлардаги расмий каналлар учун гиперматнли материал тайёрлаш технологиялари, усуллари, гиперматнли контент яратишда амал қилинадиган назарий-амалий қонуниятлар ва талаблардан Қорақалпоғистон интернет журналистикасида фаолият кўрсатаётган журналистлар ва блогерларнинг фаолиятида фойдаланилган (Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгашининг 2024-йил 6-майдаги 13-06/18-05/457-сон маълумотномаси). Натижада, уларнинг “иерархик”, “кластерли” ва “занжирли” гиперматн турларида контент яратиш юзасидан билим ва кўникмалари ошишида ёрдам берган;
интернет журналистикасида гиперматндан фойдаланиш афзалликлари, материал мазмуни, жанри, формати, тили ва услубига таъсирлари бўйича исботланган натижалардан Ўзбекистон Журналистлар уюшмаси томонидан ўтказилган семинар-тренингларда фойдаланилган (Ўзбекистон Журналистлар уюшмасининг 2024-йил 21-ноябрдаги 02-18/394-сон маълумотномаси). Натижада, семинар иштирокчиларнинг гиперматнли материал ёзиш бўйича тажрибалари мустаҳкамланган;
гиперматн турлари, материал тайёрлашдаги аҳамияти, ахборотни етказишдаги тезкорлиги, методлари, уни яратишга қўйиладиган талаблар, макон ва замон контекстидаги матнлараро алоқадорликдаги синкретизм масалаларидан юртимиздаги етакчи интернет нашрлари фаолиятида фойдаланилган (Қорақалпоғистон Республикаси Ахборот ва оммавий коммуникациялар бошқармасининг 2024-йил 29-апрелдаги БК-01-180-сон маълумотномаси). Натижада, интернет нашрларида фаолият кўрсатаётган соҳа мутахассисларининг касбий компетенсиясини оширишга ижобий таъсир кўрсатган;
макон ва замон масофасида бирлашган матнларнинг ўзаро алоқаси, гиперматннинг интернет нашрларида оммалашиши юзасидан келинган хулосалардан Ўзбекистон Миллий ахборот агентлиги ва Қорақалпоғистон ахборот агентлигида материаллар таёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий ахборот агентлигининг 2025-йил 20-январдаги 01-23/70-сон маълумотномаси ва “Қорақалпоғистон ахборот агентлиги”нинг 2024-йил 6-сентябрдаги 01-14-сон маълумотномаси). Натижада, интернет нашрлардаги айрим материалларнинг “занжирли”, “иерархик”, “кластерли” каби гиперматн шакллари яратилиб, контент ранг-баранглигига эришиш таъминланган. Шунингдек, агентлик журналистлари билан ҳамкорликда гиперматнли материаллар тайёрлашда таклиф этилган янгича ёндашувлар тажрибаси ўргатилиши орқали журналистларнинг билим ва тажрибалари мустаҳкамланган;
гиперматн консепсияси, интернет журналистикадаги ўрни ва аҳамияти, гиперматн типологияси, материаллар тайёрлаш маҳорати, обектни белгилаш, ахборот узатиш каналларининг ундан фойдаланиши юзасидан таклиф этилган тавсиялардан Қорақалпоғистон Республикаси телерадиокомпаниясидаги кўрсатув ва эшиттиришларда фойдаланилган (Қорақалпоғистон Республикаси телерадиокомпаниясининг 2024-йил 11-июлдаги 05-22/316-сон маълумотномаси). Натижада, телерадиодастурларнинг электрон гибридини яратиш ва унинг интернетга трансформациясида йўл қўйилаётган камчиликлар бартараф бўлишига асос бўлиб хизмат қилган;
журналистикада, айниқса, интернет сайтларида гиперматндан фойдаланиш усуллари, категориялари, турлари асосида материал яратиш, шунингдек, материал тайёрлашда матнлараро кенглик ҳодисаси Қорақалпоғистондаги етакчи веб-сайтлар фаолияти, хусусан, www.kar24.uz сайти таҳририятида фойдаланилган (“KAR24NEWS” масъулияти чекланган жамиятининг 2024-йил 30-апрелдаги 15-сон маълумотномаси). Натижада, интернет нашрида гиперматнли материал эълон қилишда ранг-барангликка эришилган ҳолда фактлар манбасини аниқ кўрсатиш ёки матнлараро боғланишларнинг акс этиши масаласи таъминланган.