Сабирова Дилноза Шухратовнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси химояси хакида эълон

I.    Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоги номи): “Она организми оркали эмбрионал тараккиёт даврида пестицидлар билан захарланган авлодлар буйрак усти безининг усиши ва шаклланиши”- 14.00.02 – Морфология (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси руйхатга олинган ракам: В2021.1.PhD/Tib1623.
Илмий рахбар: Орипов Фирдавс Суратович, тиббиёт фанлари доктори.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Самарқанд давлат тиббиёт университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Абу Али ибн Сино номидаги Бухоро давлат тиббиёт институти, DSc.04/29.02.2024.Tib.93.01.
Расмий оппонентлар: Наргиза Баходировна Зокирова, тиббиёт фанлари доктори; Адилбекова Дилором Бахтияровна, тиббиёт фанлари доктори..
Етакчи ташкилот: Ош давлат университети (Қирғизистон)
II.    Тадқиқотнинг мақсади: онанинг танаси орқали пестициднинг экспериментал таъсирида туғруқдан кейинги ривожланишнинг турли даврларида буйрак усти безининг ривожланиши ва дифференциацияси жараёнидаги реактив ўзгаришларнинг морфологик ва функционал хусусиятларини ўрганишдан иборат.
III.    Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
ҳомиладорлик ва лактация даврида онанинг организмида пестицидларнинг сурункали таъсирида каламушлар наслида туғруқдан кейинги илк ривожланишнинг турли даврларида буйрак усти безлари пўстлоғининг ўсиши, шаклланиши ва дифференциал ривожланиши асосланган;
пренатал, туғруқдан кейинги илк ривожланиш ва лактация даврида турли хил турдаги пестицидларнинг буйрак усти бези пўстлоғининг ривожланиши ва шаклланишига бир хил салбий таъсири асосланган;
пестицидларнинг стресс таъсири, бошқа, масалан аутоиммун патологиялар, қалқонсимон без ва бошқа органларнинг касалликлари таъсири каби, буйрак усти бези пўстлоғи ҳужайраларида апоптозни ривожлантиради, бу эса пролиферация ва апоптоз жараёнлари ўртасидаги мувозанатнинг бузилишига олиб келиши, бу эса буйрак усти бези пўстлоғининг постнатал ривожланиш даврида шаклланиши ва ривожланишининг бузилишини асосий сабабларидан бири бўлиши мумкинлиги аниқланган;
эрта постнатал онтогенезда пестицидлар таъсирида буйрак усти безлари пўстлоғининг ривожланиши ва шаклланишидаги салбий реакцияларнинг келтирилган морфофункционал алгоритми патогенетик механизмни, ҳомиладорлик ва туғруқдан кейинги илк постнатал даврда атроф-муҳитнинг ифлосланиши шароитида пестицидларнинг салбий таъсири билан боғлиқ асоратларни олдини олиш, диагностика қилиш, шунингдек даволаш усулларини ишлаб чиқиш учун асос бўлиши исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:
Экспериментал тажриба ҳайвонларида пестицидлар таъсирида буйрак усти бези пўстлоғида морфофункционал ўзгаришларнинг морфологик, электронмикроскопик, замонавий иммуногистокимёвий ва иммунофермент текшириш усуллари солиштирма таҳлили бўйича олинган илмий натижалар асосида:
биринчи илмий янгилик: ҳомиладорлик ва лактация даврида онанинг организмида пестицидларнинг сурункали таъсирида каламушлар наслида туғруқдан кейинги илк ривожланишнинг турли даврларида буйрак усти безлари пўстлоғининг ўсиши, шаклланиши ва дифференциал ривожланиши асосланганлиги бўйича таклифлар Самарқанд давлат тиббиёт университетининг 2024 йил 29-майдаги 10 - сонли илмий кенгашнинг қарори билан тасдиқланган «Изучение морфофункциональных особенностей коры надпочечников и влияние пестицидов на развитие и становление их у потомства» номли услубий тавсиянома мазмунига сингдирилган. Мазкур таклиф Соғлиқни сақлаш амалиётига, академик Ё.X.Тўрақулов номидаги Республика ихтисослаштирилган Эндокринология илмий-амалий маркази Самарқанд вилояти филиалининг амалий ва клиник амалиётига (№25-u&2, 11.06.2024, сон буйруғи, 06.11.2024), шунингдек Навоий вилояти эндокринология диспансерига 2024 йил 20 июндаги №66-сон буйруқ билан жорий этилди  (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий техник кенгашнинг 2024 йил 22 октябрдаги 07/33-сон хулосаси). Ижтимоий самарадорлиги: Пестицидларнинг сурункали таъсири натижасида ҳомиладор аёллар ва янги туғилган чақалоқларда буйрак усти бези пўстлоғидаги морфофункционал ўзгаришларни ва унинг натижасида юзага келиши мумкин бўлган оғир касалликлар ривожланишини олдини олишда профилактик чора – тадбирлар ишлаб чиқиш имконини берган. Иқтисодий самарадорлиги: Пестицидларнинг сурункали таъсири натижасида буйрак усти безининг пўстлоғида юзага келган морфофункционал ўзгаришлар ва унинг натижасида юзага келиши мумкин бўлган асоратлар ҳомиладорлик ва янги туғилган чақалоқларда морфологик, лаборатор текширувлар ёрдамида эрта ташҳислаш натижасида беморларнинг шифохонада даволаниш кунининг камайиши, бошқа сарф-харажатларнинг қисқариши ҳисобидан бюджет ва бюджетдан ташқари маблағларни тежаб-иқтисодий самарадорликка эришиш имконини беради.
иккинчи илмий янгилик: пренатал, туғруқдан кейинги илк ривожланиш ва лактация даврида турли хил турдаги пестицидларнинг буйрак усти бези пўстлоғининг ривожланиши ва шаклланишига бир хил салбий таъсири асосланганлиги Соғлиқни сақлаш амалиётига, академик Ё.X.Тўрақулов номидаги Республика ихтисослаштирилган Эндокринология илмий-амалий маркази Самарқанд вилояти филиалининг амалий ва клиник амалиётига (№25-u&2, 11.06.2024, сон буйруғи, 06.11.2024), шунингдек Навоий вилояти эндокринология диспансерига 2024 йил 20 июндаги №66-сон буйруқ билан жорий этилди  (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий техник кенгашнинг 2024 йил 22 октябрдаги 07/33-сон хулосаси). Ижтимоий самарадорлиги: Янги замонавий пестицидларнинг сурункали салбий таъсирини ўрганиш, ҳомиладорлик даврида бўлган оналарнинг авлодларида туғруқдан кейинги ривожланиш даврида гипофиз-буйрак усти бези тизимининг ривожланишидаги бузилишларини морфофункционал механизмларини очиб беришнинг замонавий усуллари ишлаб чиқилганлиги ушбу муаммо билан боғлиқ бўлган асоратларнинг олдини олиш имконини беради. Иқтисодий самарадорлиги: пестицидларнинг сурункали таъсири натижасида ҳомиладор аёллар ва янги туғилган чақалоқларда буйрак усти бези пўстлоғидаги морфофункционал ўзгаришларни ва унинг натижасида юзага келиши мумкин бўлган асоратларни, ҳамда гормонал ва антиоксидант терапия заруратини олдини олиш бўйича ишлаб чиқилган патогенетик механизмдан фойдаланиш натижасида тиббий ва иқтисодий самарадорликка эришилади.
учинчи илмий янгилик: пестицидларнинг стресс таъсири, бошқа, масалан аутоиммун патологиялар, қалқонсимон без ва бошқа органларнинг касалликлари таъсири каби, буйрак усти бези пўстлоғи ҳужайраларида апоптозни ривожлантиради, бу эса пролиферация ва апоптоз жараёнлари ўртасидаги мувозанатнинг бузилишига олиб келиши, бу эса буйрак усти бези пўстлоғининг постнатал ривожланиш даврида шаклланиши ва ривожланишининг бузилишини асосий сабабларидан бири бўлиши мумкинлиги аниқлангангани Соғлиқни сақлаш амалиётига, академик Ё.X.Тўрақулов номидаги Республика ихтисослаштирилган Эндокринология илмий-амалий маркази Самарқанд  вилояти филиалининг амалий ва клиник амалиётига (№25-u&2, 11.06.2024, сон буйруғи, 06.11.2024), шунингдек Навоий вилояти эндокринология диспансерига 2024 йил 20 июндаги №66-сон буйруқ билан жорий этилди  (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий техник кенгашнинг 2024 йил 22 октябрдаги 07/33-сон хулосаси). Ижтимоий самарадорлиги: пестицидларнинг сурункали таъсири натижасида буйрак усти безининг пўстлоғида юзага келган морфофункционал ўзгаришлар ва унинг натижасида юзага келиши мумкин бўлган асоратлар ҳомиладорлик ва янги туғилган чақалоқларда морфологик, лаборатор текширувлар ёрдамида эрта ташҳислаш натижасида асоратларнинг камайишига эришилади.  Иқтисодий самарадорлиги: пестицидларнинг сурункали таъсири натижасида буйрак усти безининг пўстлоғида ривожланиши мумкин бўлган морфофункционал ўзгаришлар ва асоратлар ҳомиладорлик ва янги туғилган чақалоқларда лаборатор текширувлар ёрдамида эрта ташҳислаш натижасида беморларнинг шифохонада даволаниш кунининг камайиши натижасида 1 нафар бемор ҳисобига бюджет маблағларининг 854000 сўмга иқтисод қилиш имконини берган ва  иқтисодий самарадорликка эришилган.
тўртинчи илмий янгилик: эрта постнатал онтогенезда пестицидлар таъсирида буйрак усти безлари пўстлоғининг ривожланиши ва шаклланишидаги салбий реакцияларнинг келтирилган морфофункционал алгоритми патогенетик механизмни, ҳомиладорлик ва туғруқдан кейинги илк постнатал даврда атроф-муҳитнинг ифлосланиши шароитида пестицидларнинг салбий таъсири билан боғлиқ асоратларни олдини олиш, диагностика қилиш, шунингдек даволаш усулларини ишлаб чиқиш учун асос бўлиши исботланганлиги бўйича таклифлар Соғлиқни сақлаш амалиётига, академик Ё.X.Тўрақулов номидаги Республика ихтисослаштирилган Эндокринология илмий-амалий маркази Самарқанд вилояти филиалининг амалий ва клиник амалиётига (№25-u&2, 11.06.2024, сон буйруғи, 06.11.2024), шунингдек Навоий вилояти эндокринология диспансерига 2024 йил 20 июндаги №66-сон буйруқ билан жорий этилди  (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий техник кенгашнинг 2024 йил 22 октябрдаги 07/33-сон хулосаси). Ижтимоий самарадорлиги: Тадқиқот натижаларини амалга ошириш туғруқдан кейинги онтогенезда пестицидларнинг салбий таъсирини ўз вақтида эрта ташхислаш ва диагностика қилишнинг янги усулларини ишлаб чиқишга, ногиронлик даврининг 25-35% га қисқариши имконини беради. Иқтисодий самарадорлиги:  пестицид билан заҳарланишнинг дастлабки оқибатларини олдини олиш ва даволаш самарадорлигини ошириш даволаш харажатларини камайтиради ва болаларда турли ривожланиш даврида юзага келадиган касалликларнинг олди олинади. Натижада беморларнинг шифохонада даволаниш кунининг камайиши натижасида 1 нафар бемор ҳисобига бюджет маблағларининг 854000 сўмга иқтисод қилиш имконини берган ва  иқтисодий самарадорликка эришилган.
Илмий янгиликдан кенгайтирилган ҳолда фойдаланиши: «Она организми оркали эмбрионал тараккиёт даврида пестицидлар билан захарланган авлодлар буйрак усти безининг усиши ва шаклланиши» мавзусида илмий янгиликни бошқа соғлиқни сақлаш муассасаларига жорий этиш бўйича Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни Сақлаш вазирлиги ҳузуридаги илмий техник кенгаш раисига Самарқанд давлат тиббиёт университети ректори томонидан 2024 йил 17 октябрдаги 11379--сон хат юборилган.