Ахунова Хилола Иброхимовнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган тармоғи номи): «Ўзбекистонда тарқалган Делпҳиниум ореопҳилум Ҳутҳ. ўсимлигининг дитерпеноид алкалоидлари», 02.00.10 – Биоорганик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.3.PhD/К397.
Илмий раҳбар: Абдуллаев Шавкат Вахидович, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Наманган давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Фарғона давлат университети, PhD.03/30.12.2019.К.05.01.
Расмий оппонентлар: Арипова Салима Фазиловна, кимё фанлари доктори, профессор; Гаппаров Абдулатиф Мамадалиевич, кимё фанлари номзоди, доцент.
Етакчи ташкилот: Андижон давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Ўзбекистонда ўсувчи Делпҳиниум ореопҳилум ўсимлигининг ер устки қисмидан алкалоидларни ажратиб олиш, уларнинг кимёвий тузилишини ҳамда биологик фаолликларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Делпҳиниум ореопҳилум ўсимлигидан жами 13 та бирикма индивидуал ҳолда ажратиб олинган, шулардан 9 та алкалоид ва 1 та гликозид ушбу ўсимликдан биринчи маротаба ажратилган;
илк марта Делпҳиниум ореопҳилум ўсимлигидан 15-эпинавикулин Б ва
19-оксо-14-асетилброунин янги алкалоидлари ажратиб олинган, уларнинг кимёвий тузилиши замонавий физик-тадқиқот (ИҚ-, 1Д, 2Д ЯМР спектроскопия, масс-спектрометрия ва РТТ) усуллари ёрдамида исботланган;
илк маротаба ўсимликдан ажратиб олинган изоболдин, 14-асетилброунин ва
15-эпинавикулин Б алкалоидларининг монокристаллари ўстирилиб, РТТ усули ёрдамида абсолют конфигурациялари исботланган;
ўсимлик ер устки қисмидан ажратилган эфир мойи компонентлар таркибидан
ГХ-МС усули ёрдамида 29 та бирикма идентификация қилинган;
илк бора ўсимликнинг макро- ва микроелементлари сифат ва миқдорий жиҳатдан текширилган ва натижасида заҳарли элементларнинг миқдори кам эканлиги аниқланган.
ўсимликдан ажратиб олинган 14-асетилброунин алкалоиди яллиғланишга қарши ва ликоктонин, броунин, 14-асетилброунин, 19-оксо-14-асетилброунин алкалоидлари ҳамда даукостерол гликозидининг юқори антиоксидант фаолликларга эга эканлиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Делпҳиниум ореопҳилум оʼсимлигининг фитокимёвий таҳлили, олинган бирикмаларнинг тузилиши ва биологик фаолликларини аниқлаш бўйича олинган натижалар асосида:
Делпҳиниум ореопҳилум ўсимлигидан ажратиб олинган алкалоидлар ҳамда янги 15-эпинавикулин Б алкалоидининг рентген тузилишидан “Табиий бирламчи ва иккиламчи метаболитларнинг, улар ҳосилаларининг, шунингдек синтез қилинган органик бирикмаларнинг кимёвий, стереокимёвий ва электрон тузилишини кўп компонентли системалардаги моддаларни сифат ва миқдорий баҳолашни инструментал: ЯМР, ИҚ, УБ спектроскопияси, рентген тузилиш таҳлили, хромато-масс-спектрометрия, элемент таҳлили ва молекуляр моделлаштириш ҳисоб усуллари билан ўрганиш” мавзусидаги тадқиқот дастури бажарилишида моддаларнинг тузилишини аниқлаш учун спектр таҳлил натижаларини солиштиришда фойдаланилган (ЎзР ФА нинг 2024 йил 27 ноябрдаги 4/1255-2640-сон маълумотномаси). Натижада, РТТ маълумотлари асосида 15-эпинавикулин Б алкалоидининг абсолют конфигурацияси ва хирал марказларини тўлиқ таҳлил этиш маълумотларидан соҳа олимларини фойдаланишига имкон яратилган;
Делпҳиниум ореопҳилум ўсимлигидан ажратилган изоболдин, 14-О-асетилброунин ва 15-эпинавикулин Б алкалоидлари роентген тузилиши маълумотлари Кембриж халқаро маълумотлар базасида (Тҳе Cамбридге Струcтурал Датабасе, ҳттпс:/www.ccдc.cам.аc.ук/ струcтурес) рўйҳатга олинган ва CCДC: 2215028, 2215027, 2260523 хос рақами берилган. Натижада, бирикмаларнинг тузилиши, табиати, рентген тузилиши таҳлили ёрдамида олинган молекулалараро ўзаро таъсир ва таҳлил маълумотларидан соҳа олимларининг фойдаланишига имкон яратилган.