Куранбаева Умида Султонназаровнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий қоидалар.    
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Абу Райҳон Беруний асарларида Марказий Осиё, Эрон ва Ҳиндистон тарихи” мавзусидаги 07.00.03 – Жаҳон тарихи, 07.00.08 – Тарихшунослик, манбашунослик ва тарихий тадқиқот усуллари
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.2.PhD/Tar286
Илмий раҳбар: Аҳмедов Ашраф, тарих фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти,
DSc.02/30.12.2019.Tar.44.01
Расмий оппонентлар: Исҳоқов Мирсодиқ, тарих фанлари доктори, профессор; Бахтиёр Тўраев, фалсафа фанлари доктори.   
Етакчи ташкилот: Абу Райҳон Беруний номидаги Урганч давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Абу Райҳон Беруний асарларининг Марказий Осиё, Эрон ва Ҳиндистон тарихини яхлит ўрганишда муҳим манба сифатидаги аҳамиятини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Берунийнинг «Тафҳим», «Минералогия», «Қонуни Масъудий» каби аниқ ва табиий фанларга доир асарларида илгари сурилган «иқлимлар ва шаҳарлар координатаси» масаласига доир хулосаларини тарихий тадқиқотларда қўллаш ва ўрта асрлар йирик савдо марказларининг жойлашув ўрнини аниқлаш, табиий минералларнинг хусусиятлари ҳамда «астрономик тақвим» тавсифи орқали турли халқлар этнографиясини ўрганишда фойдаланиш имкониятлари мавжудлиги далилланган;
Берунийнинг «Осор ал-боқия» асарида келтирилган ва ҳалигача кенг илмий муомалага тортилмаган Хоразм тарихига доир «экин экиш вақти бўйича ихтилофларга чек қўйиш ва ҳосилдан олинадиган йиғимларни тартибга солиш мақсадида хоразмшоҳ Абу Саид Аҳмад ибн Муҳаммад Ироқ томонидан 959-йилда йил тақвимининг ислоҳ қилиниши» борасидаги маълумотларнинг давлат бошқаруви масалаларини очиб беришдаги аҳамияти асосланган.
Беруний асарларидаги маълумотлар асосида бугунги кунгача илмий жиҳатдан тўлиқ тавсифини топмаган «туркий халқлар яшаган ҳудудлар чегараси» масаласи аниқлаштирилиб, шимолда Шарқий Европа (Волга, Кама, Ока, Урал дарёлари оралиғида), Жануби-Ғарбий Сибир (Иртйш дарёси бўйи), Балхаш кўли ва Мўғулистон даштлари; жанубда Кобул, Кашмир ва Тибет тоғ ёнбағирлари; шарқда Узоқ Шарқ ва Хитойнинг шимоли-ғарби; ғарбда Қора ва Каспий денгизи оралиғи, Хуросон ҳудудлари киргани асосланган.
Алломанинг «Осор-ал боқия» асари хоразмшоҳлар сулоласи ҳукмдорларининг асл исмларини тиклаш, жумладан, шу пайтгача фанда Хурзод сифатида маълум бўлган подшоҳ исми Аскажамук ибн Азкажавар бўлганлигини, шунингдек, Хоразмда ислом динининг илк кириб келиши аксарият адабиётларда кўрсатилганидек ВИИИ аср биринчи чораги эмас, анча илгарироқ – ВИИ асрнинг 80-йилларига тўғри келишини таъкидлаш учун асос бўла олиши далилланган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:
«Абу Райҳон Беруний асарларида Марказий Осиё, Эрон ва Ҳиндистон тарихи» мавзусига оид илмий хулосалар ва таклифлар асосида:
Беруний асарлари сони юзасидан илмий адабиётларда турлича: 106, 113, 146, 180, 185 та деб берилган маълумотлар чуқур таҳлил қилиниб, аслида аллома 150 та ўзи ёзган, 9 та таржима ва шарҳ қилган ҳамда 25 та унга бағишланган асарлар борлиги, Беруний илмий мероси 184 та деб эътироф этилиши, улардан 33 таси бугунги кунга етиб келгани ва уларни Англия, Франция, Голландия, Туркия, Эрон ва Ҳиндистон фондларида сақланиши, ХИХ–ХХ асрда тузилган каталогларга кирмаган нусхалар тўғрисидаги маълумотлардан «Ўзбекистон тарихи» телеканалида эфирга узатилган «Аслида қандай?», «Мавзу» ва «Жавоҳир» кўрсатувларининг ссенарийларини тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон миллий телерадиокомпанияси «Ўзбекистон тарихи» телеканали давлат унитар корхонасининг 2021-йил 27-майдаги № 40-40-848-сонли маʼлумотномаси). Тадқиқот натижаларининг жорий этилиши Беруний асарларининг умумий ва улардан бугунги кунга қадар етиб келганларининг сонини тузатишга хизмат қилган.
Беруний асарларида Ҳиндистон тарихи ва маданиятига доир, хусусан, Маҳмуд Ғазнавийнинг бу ўлкага юриши тўғрисидаги илмий изланишлар натижаларидан Ўзбекистон Республикаси Қуролли Кучлари академиясида фалсафа фанлари доктори, проффесор Р. Самаров раҳбарлигидаги муаллифлар гуруҳи томонидан «Ўзбек ҳарбий санʼати тарихи» фундаментал лойиҳаси асосида тайёрланган «Ўзбекистон ҳарбий санʼати тарихи» (сиёсий тарих контекстида) хрестоматиясининг ХИИИ боби – «Ғазнавийлар даври»ни тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Қуролли Кучлари академиясининг 2022-йил 9-сентябрдаги 2285-сонли далолатномаси). Тадқиқот натижалари 1017–1030-йиллар оралиғида Маҳмуд Ғазнавийнинг 17 марта Шимолий Ҳиндистонга юришида шахсан қатнашган Беруний ўз асарларида эгаллаб олинган ҳудудлар координатасининг берилиши, Султон олиб борган ички ва ташқи сиёсатининг келтирилиши Ғазнавийлар давлати тарихи тўғрисидаги мазкур хрестоматияни янги маʼлумотлар билан бойитган.
Х–ХИ асрда хоразмшоҳ Маъмунийлар саройида яшаган Беруний асарларида келтирган давлат бошқаруви, фанда Хурзод исми билан маълум бўлган подшоҳнинг аслида Аскажамук ибн Азкажавар эканлиги, 959-йилда Абу Саид Аҳмад ибн Муҳаммад томонидан Хоразмда йил тақвимининг ислоҳ қилиниши, «Дорул ҳикма» олимларининг 1017-йилдан кейинги тақдири тўғрисидаги маълумотлардан «Ўзбекистон тарихи» телеканалида эфирга узатилган «Тарихий савол» кўрсатувининг 3 та сони ссенарийсини тайёрлашда фойдаланилган  (Ўзбекистон миллий телерадиокомпанияси «Ўзбекистон тарихи» телеканали давлат унитар корхонасининг 2021-йил 27-майдаги № 40-40-848-сонли маʼлумотномаси). Тадқиқот натижаларининг жорий этилиши Беруний асарларида ёритилган хоразмшоҳ сулолаларидан Африғийлар ва Маъмунийлар даври ички ва ташқи сиёсати тарихини янги маълумотлар билан бойитишга хизмат қилган.