Самандаров Рустам Дўсёровичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I.Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Аппликатив модел ва деривацион жараён”, 10.00.11 – Тил назарияси. Амалий ва компютер лингвистикаси (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.3DSc/Fil672.
Илмий маслаҳатчи: Турниёзова Шахноза Нигматовна, филология фанлари доктори (DSc), профессор в.в.б.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Самарқанд давлат чет тиллар
институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Фарғона давлат университети, DSc.03/30.12.2019.Fil.05.02.
Расмий оппонентлар: Розиқова Гулбаҳор Зайлобиддиновна, филология фанлари доктори, профессор; Раупова Лайло Раҳимовна, филология фанлари доктори, профессор; Зияев Авазжон Ихтиёрович, филология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Андижон давлат чет тиллар институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади ҳозирги ўзбек тилида аппликатив модел ва синтактик деривацийанинг ифода имконийатлари, микро ва макросинтактик структуралар шаклланиши, аппликатив моделнинг мураккаб синтактик қурилмалар ва элементар гап  шаклланишидаги мавқейини аниқлашдан иборат.
III.Тадқиқотнинг илмий йангилиги қуйидагилардан иборат:
ўзбек тилшунослигида аппликатив модел синтактик ва лексик деривацийанинг ифода имконийатларини, шунингдек, микросинтагматик муносабатларни ҳамда мураккаб синтактик қурилмалар шакли кенгайишини очиб берувчи куч, синергетик восита эканлиги аниқланган;
синтактик деривацийа ҳодисасининг, асосан, трансформацион ва гап шаклининг кенгайиши усуллари билан воқеланиши, бу гапнинг синтактик шакли кенгайиши жараёнда юзага чиқиши ҳамда аппликатив модел деривациянинг асосий механизми экани далилланган;
аппликатив моделнинг муаййан тил материалида қўлланилиши ҳар бир тилнинг ички қонун-қоидаларига ва уларда фаоллик кўрсатувчи аппликаторларнинг лисоний табиатига боғлиқлиги, бу жараён агглютинатив тилларда аффикслар, кўмакчилар ва боғловчилар асосида, аналитик тилларда феʼл шакллари, боғловчилар, предлоглар, ёрдамчи феʼллар орқали юзага чиқиши асосланган;
аппликатив модел асосида сўз бирикмаларининг шакли кенгайиши, деривацион жараёнда сўз бирикмаси занжирининг шаклланиши, боғловчисиз МСҚларда уларнинг қисмларини ўзаро турли лексик-морфологик воситалар: лексик такрорлар, синонимик воситалар, олмошлар ва бошқа бирликлар боғлаши ҳамда  абзац деривацийаси операндлари мустақил гап, мураккаб синтактик қурилма, иловали қурилма ва бошқа нутқ бирликлари қолипида келиши исботланган;
аппликатив модел асосида матн ҳажмининг кенгайиши, унда ҳар бир абзацнинг ўзи деривация операнди бўлиши билан бирга, алоҳида олинганда мустақил дериват ҳисобланиши, бу жараёнда абзацлараро муносабат ва мустақил абзац компонентлари ҳамда уларнинг аппликаторлари бир-биридан фарқ қилиши исботланган.
IV.Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Аппликатив модел ва деривацион жараённи ўрганиш бўйича ишлаб чиқилган услубий ва амалий таклифлар асосида:
аппликатив моделнинг муаййан тил материалида қўлланилиши ҳар бир тилнинг ички қонун-қоидаларига ва уларда қўлланувчи аппликаторлар характерига боғлиқ эканлиги ҳақидаги назарий қарашлардан Самарқанд давлат чет тиллар институтида Европа Иттифоқининг ТЕМПУС дастури 2014-2016 йилларга мўлжалланган Темпус Прожеcт 544161-ТЕМПУС-1-2013-1-УК-ТЕМПУС-ЖПCР Астон Университй ДеТЕЛ “Девелопинг тҳе Теачинг оф Эуропеан ЛангуаГЭС: Модернизинг Лангуаге Теачинг тҳроугҳ тҳе девелопмент оф блендед Мастерс Программес” халқаро тадқиқот лойиҳасини бажаришда фойдаланилган (Самарқанд давлат чет тиллар институтининг 2024-йил 29-мартдаги  № 673/02-сон маълумотномаси). Натижада, тилшуносликда деривация тамойиллари ҳамда синтактик қурилмалар деривацион жараёнида  аппликатив моделнинг ўрнини белгилашга эришилган;
синтактик деривацийа ҳодисаси, асосан, икки усул билан: трансформацион ва гап шаклининг кенгайиши усуллари билан воқеланиши, гапнинг синтактик шакли кенгайиши деривацион жараёнда юзага чиқиши, аппликатив модел ва трансформацион жараён синтактик деривацийа ҳодисасининг асосий механизмлари еканлиги ҳақидаги назарий қарашлардан Европа Иттифоқи томонидан Эрасмус + дастурининг 2016-2018-йилларга мўлжалланган 561624-ЕРР-1-2015-УК-ЭППКА2-CБҲЕ-СП-ЭРАСМУС + CБҲЕ ИМЕП: “Ўзбекистонда олий таълим тизими жараёнларини модернизациялаш ва халқаролаштириш” номли инновацион тадқиқотлар лойиҳаси доирасида фойдаланилган (Самарқанд давлат чет тиллар институтининг 2024-йил 29-мартдаги  № 672/02-сон маълумотномаси). Натижада “деривация” ва унинг турлари, “трансформация” терминларининг илмий талқини тўғрисидаги аниқ маълумотлар берилганлиги келажакда луғат, оʻқув қоʻлланма, дарсликлар каби илмий адабиётларни яратилишида ва олий таълим тизимида оʻқитиладиган грамматика, лексикология, стилистика каби коʻплаб фанларни илмий далиллар билан бойитилган;
матнларнинг шаклланишида уларнинг компонентлари орасидаги синтактик-семантик боғланиш, фолклор матнлари шаклланишининг деривацион хусусиятлари тавсифи, катта синтактик структуралар шакли аппликатив модел асосида кенгайиши ҳақидаги илмий хулосалардан Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий-тадқиқот институтида 2017-2020-йилларда бажарилган ФА-Ф1-ОО5-рақамли “Қорақалпоқ фолклоршунослиги ва адабиётшунослигини тадқиқ этиш” мавзусидаги фундаментал лойиҳасини амалга оширишда фойдаланилди (Қорақалпоқ гуманитар фанлар илми-тадқиқот институтининг 2024-йил 25-июндаги № 251/1-сон маълумотномаси). Натижада, амалий қўллаш фундаментал лойиҳа доирасида тайёрланган илмий мақолалар ҳамда монографиялар илмий савиясини оширишга хизмат қилган;
    аппликатив модел асосида сўз бирикмаларининг шакли кенгайиши, деривацион жараёнда сўз бирикмаси занжирининг шаклланиши, боғловчисиз МСҚларда уларнинг қисмларини ўзаро турли лексик-морфологик воситалар: лексик такрорлар, синонимик воситалар, олмошлар ва бошқа бирликлар боғлаши ҳақидаги назарий қарашлардан Муҳаммад ал-Хоразмий номидаги Тошкент ахборот технологиялари университети Самарқанд филиалида 2021-2023-йилларда бажарилган “Ўзбек тилининг миллий корпусини лойиҳалаш ва дастурий мажмуа ишлаб чиқиш” мавзусидаги амалий лойиҳасини амалга оширишда фойдаланилди (Муҳаммад ал-Хоразмий номидаги Тошкент ахборот технологиялари университети Самарқанд филиалининг 2024-йил 15-апрелдаги № 227/01-01- сон маʼлумотномаси). Натижада, амалий лойиҳа доирасида тайёрланган илмий мақолалар ҳамда ўзбек тилининг миллий корпуси материаллари учун илмий амалий манба сифатида хизмат қилган;
аппликатив модел асосида микросинтактик структуралар шаклланиши, аппликатив модел ва макросинтактик қурилмалар деривацияси ҳамда мураккаб синтактик қурилмалар, абзац деривацийаси операндлари мустақил гап, мураккаб синтактик қурилма, иловали қурилма ва бошқа нутқ бирликлари қолипида келиши ҳақидаги илмий хулосалардан Андижон давлат университетида бажарилган 2020-2023-йилларга мўлжалланган “Таржимашунослик ва луғатшунослик инновация марказини ташкил этиш асосида луғат ва матн таржимони интеллектуал платформасини яратиш” мавзусидаги давлат амалий-тадқиқот дастурлари доирасидаги лойиҳада фойдаланилган (Андижон давлат университетининг 2023-йил 28-декабрдаги № 39-01-2855-сон маълумотномаси). Натижада, филология факултетларида нутқ лингвистикаси, тил назарияси, матн лингвистикаси фанларидан яратилган илмий адабиётлар бойитилиб, уларнинг такомиллашувига эришилган;
аппликатив модел ва унинг микросинтагматик қурилмалар шаклини кенгайтирувчи восита эканлиги, синтактик деривацийа ва лексик деривацийанинг ифода имконийатлари, аппликатив моделнинг мураккаб синтактик қурилмалар шаклланишидаги мавқейига оид назарий хулосалардан Самарқанд давлат чет тиллар институтида Европа Иттифоқининг Эрасмус+ дастури 58545-ЭПП-1-2017-1-ЭС-ЭППКА2-CБҲЕ-ЖП CЛАСС: “Cомпутатионал лингуистиcс ат Cентрал Асиан университиес”  илмий лойиҳани бажаришда фойдаланилган (Самарқанд давлат чет тиллар институтининг 2024-йил 29-мартдаги  № 670/02-сон маълумотномаси). Натижада, лойиҳа доирасида ўрганилган аппликатив метод билан ясалган сўзлар лексик деривация воқеланишида тилнинг ривожланиш қонуниятларига бўйсуниши ҳамда ушбу қонуниятларнинг тилшуносликда шаклланиши тамойилларини ишлаб чиқилиши таъминланган.