Собиров Фаридун Шавкатовичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Аегилопс Л. туркумининг маҳаллий экотипларини фенотипик ва генотипик скрининги», 03.00.09 – Умумий генетика (биология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2023.4.PhD/В1054.
Илмий раҳбар: Джаббаров Иброҳим Шодманович, биология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институти, DSc.02/30.12.2019.B.53.01.
Расмий оппонентлар: Адилов Бахтиёр Шухратович, биология фанлари доктори, катта илмий ходим; Халилов Насриддин Халилович, қишлоқ хўжалик фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Тошкент давлат аграр университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Ўзбекистоннинг жануби-шарқий минтақасидаги Аегилопс Л. туркуми маҳаллий турларининг фенотипик, генотипик хилма-хиллиги ва буғдой селекцияси учун намуналар танлаш самарасини ошириш учун тўплам структурасини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Ўзбекистоннинг жануби-шарқий минтақасида Аегилопс Л. туркумига мансуб маҳаллий турларнинг экологик-географик тарқалиши ва хилма-хиллик хусусиятлари аниқланган;
илк бор ССР-таҳлили натижасида Аегилопс Л. туркуми маҳаллий турлари коллекциясининг генетик хилма-хиллиги, маҳаллий турлар орасидаги генетик масофалар аниқланган ва филогенетик дарахт тузилган, ўрганилган ДНК маркерлари асосида Ўзбекистоннинг жануби-шарқий минтақасида турларнинг кластерланиши исботланган;
Аегилопс Л. туркумнинг маҳаллий турларини ДНК паспортизациялаш учун энг информацион ССР-маркерлари танлаб олинган. Микросателлит таҳлиллари натижасида энг информацион ССР-маркерлари аниқланган (беш ва олтита аллел вариантлари), аллел частотаси ва ўртача гетерозиготлик ҳисоблаб чиқилган ҳамда буғдой амалий селекцияси учун потенсиал белгилар аниқланган.
Аегилопс Л. туркумнинг маҳаллий турларини баҳолаш морфологик ва фенологик белгилар ва ўсимликларнинг ҳосилдорлик кўрсаткичлари асосида баҳоланган. Таҳлиллар натижасида поя узунлиги (3), маҳсулдор поялар (4), бошоқ узунлиги (2), бошоқдаги донлар сони (3), бошоқдаги дон вазни (2) ва 1000 дона дон оғирлиги (2) белгиларнинг юқори қийматларига эга бўлган истиқболли намуналар яратилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Аегилопс Л. туркумининг маҳаллий экотипларини фенотипик ва генотипик скринингидан олинган илмий натижалар асосида:
Ўзбекистоннинг жануби-шарқий минтақасида муҳофазага муҳтож маҳаллий Аегилопс Л. Д-геном турларининг табиий тарқалиш ҳудудларини сақлаб қолиш чора-тадбирлари Самарқанд вилояти экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши бошқармаси амалий фаолиятига жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлигининг 2024 йил 3 апрелдаги 03-03/3-3166-сон маълумотномаси). Натижада, маҳаллий Д-геном турларининг популяцияларини сақлаб қолиш ва муҳофаза қилиш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш имконини берган;
буғдойнинг шўрхоқликка ва қурғоқчиликка чидамлилик билан боғлиқ ДНК маркерлар панели тузилган ҳамда ушбу ДНК-маркерлар тўплами (WСП006, WСП044, WСП107, WСП130, WСП156, WСП190) Ўзбек-Беларус ҳамкорлигида бажарилаётган ИЛ-4821091674-сон “Қурғоқчиликка чидамли истиқболли навларни яратиш учун самарали молекуляр маркерларни ишлаб чиқиш мақсадида дегидринларни кодловчи генларнинг юмшоқ буғдойнинг қурғоқчиликка чидамлиликдаги ҳиссасини аниқлаш” лойиҳасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2024 йил 11 июндаги 4/1255-129-сон маълумотномаси). Натижада, шўрхоқликка ва қурғоқчилик белгиларига эга навларни танлаш имконини берган.