Абдуллаев Ахроржон Хабибжоновичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертация ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): «Юқори сорбцион хусусиятга эга бўлган турли фазовий ўлчамдаги металл-органик каркасларнинг синтези ва физик-кимёвий хоссалари», 02.00.11 – Коллоид ва мембрана кимёси (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.2.PhD/К793.
Илмий раҳбарлар: Якубов Йулдош Юсупбоевич, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Умумий ва ноорганик кимё институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Умумий ва ноорганик кимё институти, DSc.02/30.12.2019. K/T.35.01.
Расмий оппонентлар: Эргашев Ойбек Каримович, кимё фанлари доктори, профессор; Розимуродов Олим Нарбекович, кимё фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Тошкент кимё-технология институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: п-, м-сулфанил кислоталари, калий тартрат ва этилендиаминтетраатсетат кислотанинг динатрийли тузи (EDTA-H₂Na₂·2H₂O) (Трилон Б) нинг Cu (II), Mn (II), Pb (II), Zn, Fe (III), Co (II) катионлари билан марказий атом сифатида метал сақлаган металл – органик каркасларни синтез қилиш, таркиби, кристалл тузилиши, физик-кимёвий ва сорбцион хоссаларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
металл-органик каркаслар синтезида ҳар бир модда учун синтез шароитлари, яъни [Mn₂(C₆H₇NO₃S)₂Cl₄O₄]ₙ бирикма 80°C ҳароратда 72 соатда 61 %, Na[Fe(C₁₀H₁₂N₂O₈)(H₂O)]·2H₂O бирикма 50°C ҳароратда 72 соатда 65 %, [Pb(C₆H₆NO₃S)₂]ₙ бирикма учун 40°C ҳароратда 72 соатда 61 %, [CoC₄H₅O₇,(H₂O)₂]ₙ бирикма учун 30°C ҳароратда 7 кунда 58 %, [Cu₂C₉H₂₁N₂O₉]ₙ бирикма учун 90°C ҳароратда 48 соатда 55 %, [ZnC₄H₇O₇(H₂O)₂]ₙ бирикма учун 30°C ҳароратда 7 кунда 53 % унум билан чиқиши аниқланган;
МОКларнинг синтез босқичида ҳосил бўлган коллоид эритмасининг заррачалар ўлчамини 3D ҳолатдаги тақсимоти, концентрацияси ва нур синдириш интенсивлиги аниқланиб, унга кўра юқори концентрация 97-159 nm оралиғидаги заррачалар учун кузатилди, асосий заррачалар ўлчамлари 58 дан 230 nm гача эканлиги аниқланган.
синтез жараёнида сирт фаол модданинг қўлланилиши натижасида юқори сирт майдонли металл-органик каркас ҳосил бўлиши асосланган;
металл-органик каркас адсорбциясида ҳосил бўлган гистеризис ҳалқаси H₃ типида эканлиги, CrystalExplorer дастури ёрдамида ғовак шакли пластинкасимон бўлган адсорбентларники каби ёриқсимон ғовак кўринишга эга эканлиги кузатилди шунингдек бу кўрсаткичларни структура ва адсорбцион маълумотларни бир-бирига мос эканлиги исботланган;
бир ва икки фазовий ўлчамли металл-органик каркаслар яъни, [Mn₂(C₆H₇NO₃S)₂Cl₄O₄]ₙнинг (SBET) сирт юза си 305,8 m²/g га тенг бўлиб, сув молекулалари адсорбцияси (22,904 mmol/gr) ҳамда катена-[натрий аква-(этилендиаминтетраатсетат)-темир(III) дихидрати] таҳлил қилинган МОК лар ичида энг юқори солиштирма сирт юза қийматга эга бўлиб, унинг қиймати 1036,96 m²/g га ва адсорбцион ҳажми HK = 3,55 см³/g га тенглиги аниқланган;
янги синтез қилинган Na[Fe(C₁₀H₁₂N₂O₈)(H₂O)]·2H₂O ва Pb(C₆H₆NO₃S)₂]ₙ металл-органик каркасларнинг ион концентрацияси 2,14 ppt ва 1.971 ppt ҳамда электр ўтказувчанликлари 4,29 mS ва 3.94 mS га тенг эканлиги исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Юқори сорбцион хусусиятга эга бўлган металл-органик каркасларни синтези, кристалл тузилиши ва сорбцион хусусиятлари бўйича қилинган тадқиқот натижалари асосида:
[Mn₂(C₆H₇NO₃S)₂Cl₄O₄]ₙ, Na[Fe(C₁₀H₁₂N₂O₈)(H₂O)]·2H₂O, [Pb(C₆H₆NO₃S)₂]ₙ металл-органик каркасларнинг рентген тузилиш таҳлили натижалари Кембридж кристаллографик маълумотлар базасига киритилган (https://www.ccdc.cam.ac.uk/structures/ CCDC депозит рақами №2280080, №2336258, №2383711). Натижада, ушбу маълумотлар базасига киритилган синтез қилинган бирикмалар шу турдаги янги металл-органик каркасларни олишда, мумкин бўлган боғланиш турларини ҳамда сирт юза ва ғовак хусусиятларини олдиндан аниқлашда ҳамда тузилишини тавсифлаш имкониятини берган;
[Mn₂(C₆H₇NO₃S)₂Cl₄O₄]ₙ, Na[Fe(C₁₀H₁₂N₂O₈)(H₂O)]·2H₂O, [Pb(C₆H₆NO₃S)₂]ₙ янги синтез қилинган металл-органик каркаслар нефть маҳсулотларини қайта ишлашда муаммо бўладиган карбонат ангидрид ва бензол каби бирикмалардан тозалашда, ҳамда қуритиш усули «Фарғона НҚИЗ» МЧЖ “Ўзбекнефтгаз” АЖнинг “2025-2026 йилларда амалиётга жорий этиладиган истиқболи ишланмалар рўйхати”га киритилган («Ўзбекнефтгаз» АЖнинг 2024 йил 5 сентябрдаги 01-03-02/131-сон маълумотномаси). Натижада, нефть маҳсулотларини қайта ишлаш жараёнида таркибидаги карбонат ангидрид ва бензол бирикмалардан тозалаш шунингдек сув буғларидан қуритиш имконини беради.