Ибрагимов Хамза Аминбаевичнинг
диссертация ҳимоясисиз селекция ютуғи (ихтиро патенти) асосида фан доктори (DSc)
илмий даражасини бериш бўйича эълон матни

I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Хоразм вилоятида етиштиришга мос ғўза навларини яратиш учун селекцияда эртапишар шакллардан фойдаланиш”, 06.01.05–Селекция ва уруғчилик (қишлоқ хўжалиги фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.2.DSc/Qx.214.
Илмий маслаҳатчи: Автономов Виктор Александрович, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор.
Илмий-тадқиқот иши бажарилган муассаса номи: Пахта селекцияси, уруғчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий-тадқиқот институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Пахта селекцияси, уруғчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий-тадқиқот институти, DSc.05/08.05.2024.Qx.42.02.
Ўзбекистон Республикаси Интеллектуал мулк агентлигининг ихтирога патенти: Ғўзанинг “СП-38” нави (НАП 00242), “СП-40” нави (НАП 00354) ва “СП-41” нави (НАП 00355).
II. Тадқиқотнинг мақсади Хоразм вилоятида етиштиришга мос, улътратезпишар, қимматли-хўжалик белгилари мажмуига эга, юқори тола чиқими ва сифати билан бир қаторда тупроқ шўрланишига бардошли ғўза навларини шўрга чидамли намуна ва навлардан ҳамда селекциянинг аналитик ва синтетик усулларидан фойдаланган ҳолда яратиш.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
бошланғич шакллардаги асосий морфо-хўжалик белгиларининг намоён бўлиши, Ф1-Ф3 ўсимликларида уларнинг ўзгарувчанлиги, ирсийланиши ва наслдан-наслга берилиши каби генетик қонуниятлари асосида ирсийланиш коеффисиентининг юқори (ҳ2≥0,7) қийматларига эга, белгилар мажмуасини бирлаштирган дурагай оилалар олиниб, танлаш ҳажмини сезиларли даражада қисқартириши, оила ва тизмаларни ажратиб олишни тезлаштириши исботланган;
Ф1-Ф4 осимликларини Хоразм вилоятининг табиий шўрланган тупроқ фонларида органиш тупроқ шўрланишига бардошлилиги билан бир қаторда қимматли-хўжалик белгилари мажмуига эга селексион қийматли юқори бўлган ашёларни ажратиш имконини берган ва юқори тола сифати ва чиқимини ўзида мужассам қилган, дурагай ва селексион ашёлар баҳоланган ва танланган;
генетик жиҳатдан янги, тезпишар, юқори маҳсулдор, тупроқ шўрланишига бардошли, тола сифати ва чиқими юқорилиги билан ажралиб турадиган, оригинал бошланғич, дурагай, селексион манбалар ва янги “СП-38”, “СП-40”, “СП-41” ғўза навлари яратилган;
тадқиқотда яратилган ғўзанинг янги истиқболли “СП-38” нави андоза “Хоразм-127” навига нисбатан эртапишарлиги (110-115 кун), ҳосилдорлиги (40-45 с/га), тола чиқими (37,0-38,0%) ва битта кўсакдаги пахта хом-ашёси вазни (6,5-7,0 г) юқорилиги билан фарқланиши аниқланган;
тадқиқотда яратилган ғўзанинг янги истиқболли “СП-40” нави андоза “Хоразм-127” навига нисбатан эртапишарлиги (115-120 кун), ҳосилдорлиги (42-47,0 с/га), битта кўсакдаги пахта хом-ашёси вазни (6,5-7,0 г), тола чиқими (39,0-40,0%) юқорилиги, микронейр кўрсаткичи (4,2-4,3) ижобийлиги, толасининг штапел узунлиги (34,0-35,0 мм), юқори солиштирма узунлиги (1,20–1,22 дюйм), толанинг нисбий узилиш кучи (29,4-30,4 г.к/текс) ижобийлиги билан фарқланган;
тадқиқотда яратилган ғўзанинг янги истиқболли “СП-40” нави андоза “Хоразм-127” навига нисбатан эртапишарлиги (115-120 кун), битта кўсакдаги пахта хом-ашёси вазни (6,5-7,0 г), ҳосилдорлиги (40-45 с/га) юқорилиги, тола сифати ИВ типга мансуб, толанинг штапел узунлиги 34,5-35,5 мм ва чиқими 38,0-40,0%, микронейр кўрсаткичи (4,1-4,2) ижобийлиги, толасининг штапел узунлиги 1,22–1,24 дюйм, толанинг нисбий узилиш кучи (30,6-31,2 г.к/текс) ижобийлиги билан фарқланиши аниқланган;
СП-38”, “СП-40” ва “СП-41” ғўза навларининг тупроқ шўрланиши ва сув танқислиги шароитида ҳам хўжалик қимматли белгилари деярли ўзгармаганлиги, ушбу навларни турли тупроқ-иқлим шароитига мослашиш хусусиятига эга эканлиги илмий асосланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Хоразм вилоятида етиштиришга мос ғўза навларини яратиш учун селекцияда эртапишар шакллардан фойдаланиш бўйича олинган натижалар асосида:
сув танқислигига бардошли, серҳосил, йирик кўсакли ва толасининг технологик кўрсаткичлари юқори бўлган истиқболли “СП-38” (НАП 00242), “СП-40” (НАП 00354) ва “СП-41”(НАП 00355) ғўза навлари яратилган ва Хоразм вилояти Урганч туманидаги ПСУЯИТИ Хоразм илмий-тажриба станциясида, шунингдек, “Кҳива Cлустер”, “Гурлан Глобал Текс” ва “WБМ Қўшкўпир Cлустер”  МЧЖ ларга қарашли жами 310 га майдонда ишлаб чиқаришга жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлиги Қишлоқ хўжалигида билим ва инновациялар миллий марказининг 2024 йил 28 майдаги 05/04-04-216-сонли маълумотномаси). Натижада ушбу навлар ўзининг эртапишарлиги (110-115 кун), пахта хом-ашёсининг ҳосилдорлиги (40 с/га ва ундан юқори), ҳосил пишиш сур'ати юқорилиги (10 октябргача), юқори тола сифати (ИВ ва В тип), тола чиқими (38-39%) ва тупроқ шўрланишига бардошлилигини кўрсатган, шунингдек, андоза “Хоразм -127” навига нисбатан қўшимча 3,9-9,4 с/га ҳосил олиниб, бунда 39,9-47,0 % рентабелликка эришиш имконини берган;
“СП-38” ғўза нави 2021 йилдан Хоразм вилояти бўйича истиқболли нав сифатида Давлат реестрига киритилган ва бирламчи уруғлик кўпайтириш ишлари Хоразм вилояти, Урганч туманидаги ПСУЯИТИ Хоразм илмий-тажриба станциясида, шунингдек, “Гурлан Глобал Текс” МЧЖрга қарашли 116 гектар майдонда жорий қилинган (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлиги Қишлоқ хўжалигида билим ва инновациялар миллий марказининг 2024 йил 28 майдаги 05/04-04-216-сонли маълумотномаси). Натижада, мазкур нав эртапишарлиги (3-5 кун) ва 5-10 октябргача ҳосилини пишиш сур'ати билан ажралиб турган ва Хоразм вилоятида асосий майдонларда экилаётган андоза “Хоразм-127” навига нисбатан қўшимча 8,1 с/га ҳосил олиниб, рентабеллик даражаси 44,5 % ни ташкил қилган;
экологик узоқ, навлараро дурагайлаш услуби орқали, тупроқ шўрланишига ўта бардошли, юқори маҳсулдор, улътратезпишар, тола чиқими юқори, сифати ИВ типга жавоб берадиган истиқболли ўрта толали “СП-40” ғўза нави яратилган, 2021 йилдан Хоразм вилояти бўйича истиқболли нав сифатида Давлат реестрига киритилган, бирламчи уруғлик кўпайтириш ишлари Хоразм вилояти, Урганч туманидаги ПСУЯИТИ Хоразм илмий-тажриба станциясида, шунингдек, “Кҳива Cлустер” ва “WБМ Қо'шко'пир Cлустер” МЧЖларга қарашли 146 гектар майдонда жорий қилинган (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлиги Қишлоқ хўжалигида билим ва инновациялар миллий марказининг 2024 йил 28 майдаги 05/04-04-216-сонли маълумотномаси). Натижада, мазкур нав Хоразм вилоятида асосий майдонларда экилаётган андоза “Хоразм-127” навига нисбатан қўшимча 9,4 с/га ҳосил олиш имконини берган, рентабеллик даражаси 47,0 % ни ташкил қилган;
“СП-41” ғўза нави 2022 йилдан Хоразм вилояти бўйича истиқболли нав сифатида Давлат реестрига киритилган ва бирламчи уруғлик кўпайтириш ишлари Хоразм вилояти, Урганч туманидаги ПСУЯИТИ Хоразм илмий-тажриба станциясида, шунингдек, “Хоразм Нурафшон Пахтакор” МЧЖ ларга қарашли 46 гектар майдонда жорий қилинган (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлиги Қишлоқ хўжалигида билим ва инновациялар миллий марказининг 2024 йил 28 майдаги 05/04-04-216-сонли маълумотномаси). Натижада, мазкур навни экиш эвазига Хоразм вилоятининг асосий майдонларига экилаётган андоза “Хоразм-127” навига нисбатан қўшимча 3,9 с/га ҳосил олиниб, рентабеллик даражаси 39,9 % ни ташкил қилган.