Мамажонов Мухаммаджон Юсубжоновичнинг
филология фанлари доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I.Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Мулоқотнинг психолингвистик тадқиқи”, 10.00.01 – Ўзбек тили (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.1.DSc/Fil744
Илмий маслаҳатчи: Муминов Сидиқжон Мирсобирович, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи:  Фарғона давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Фарғона давлат университети, DSc.03/30.12.2019.Fil.05.02.
Расмий оппонентлар: Одилов Ёрқинжон Раҳмоналиевич – ЎзРФА Ўзбек тили, адабиёти ва фолклори институти профессори, филология фанлари доктори (DSc), Ярашева Насиба Жумаевна – Навоий инновациялар университети профессори, филология фанлари доктори (DSc), Ҳусейн Байдемир – Туркия республикаси, Отатурк университети Туркшунослик тадқиқотлари институти директори, филология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Андижон давлат университети
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II.Тадқиқотнинг мақсади ўзбек мулоқот хулқини психологик ва лингвистик асосларга кўра тадқиқ қилиш, унинг билиш жараёнлари, ҳиссиёт ва шахснинг индивидуал хусусиятлари билан боғлиқ жиҳатларини очиб беришдан иборат.
III.Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
мулоқотни айнан психолингвистик жиҳатдан тадқиқ этиш нутқий фаолиятнинг инсон омили билан, инсон руҳий ва психик ҳолати билан боғлиқ томонларини ёритиш имконини бериши, психолингвистик нуқтайи назардан мулоқотнинг қуйи, ўрта ва юқори даражалари фарқланиши, ҳар бир даражада мос равишда лисоний бирликлардан фойдаланилиши, мулоқот психолингвистик жиҳатдан мулоқотдан аввалги психолингвистик босқич, мулоқот босқичи ва мулоқотдан кейинги психолингвистик босқичларга бўлиниши асосланган;
мулоқот унда иштирок этувчиларнинг хусусиятларига кўра интраперсонал мулоқот (шахснинг ўзи билан ички мулоқоти), интерперсонал мулоқот (шахснинг бошқалар билан мулоқоти: монолог, диалог, полилог) ва квазимулоқот (реал суҳбатдош билан хаёлий мулоқот, хаёлий суҳбатдош билан тасаввурий мулоқот, Яратган билан мулоқот) каби турларга бўлиниши кўрсатилган ҳамда бу мулоқот турларида қўлланиладиган лисоний воситалар аниқланган;
кириш сўзларни ўринли қўллаш, таъкид маъносини билдирувчи лингвистик воситалардан фойдаланиш, суҳбатдошнинг гапини бўлиш, буйруқ, сўроқ гаплардан фойдаланиш, қатъий оҳангни қўллаш мулоқотни бошқаришда ёрдам берувчи воситалар саналиши, мулоқот жараёнида суҳбатдошларнинг ўзаро бир-бирларига мослашишга интилиши эса семантик репрезентация, идрок, ҳиссиёт, руҳий босим каби психик жараёнлар билан боғлиқ ҳолда фонетик, интонацион, лексик, морфологик, синтактик қурилмаларни танлаш ва нутқда қўллашни талаб этиши асосланган;
диққат психик ва ментал жараён сифатида тил билан боғлиқ бўлиб, нутқ яратиш ва нутқни идрок қилишда иштирок этиши мулоқотнинг самарали кечишини таъминлашга хизмат қилиши кўрсатилган; мулоқотда суҳбатдошни идрок этишда апперсепсия ҳамда эҳтимолий прогнозлаш ҳодисалари ҳам иштирок этиши, тагмаъно, пресуппозиция, киноя, терминлар, социолект, шевага хос сўзлар, аския, бошқа тилларга хос лисоний бирликларни ишлатиш мулоқотда идрок жараёнини қийинлаштирувчи воситалар саналиши, хотира ҳиссиётлар билан боғлиқ ҳолда намоён бўлиши ва мулоқотга таъсир ўтказиши далилланган;
психологик нуқтайи назардан инсонда уч хил “мен”: бола мени, ота-она мени, улғайган шахс мени мавжуд бўлиши, бу уч хил мен мулоқотда сўзловчи “мен”ига мос лисоний бирликларни танлашида намоён бўлиши асосланган, ижобий ёки салбий бўёқдор сўзлар, ундов сўзлар, тўлиқсиз гаплар, сўроқ гаплар такрори, риторик сўроқ гаплар, такрорлар, тушунарсиз нутқ яратиш, квазимулоқот ва бошқалар руҳий-ҳиссий ҳолатнинг мулоқотга таъсири натижасида юзага келиши, аффект ҳолати таъсирида сўроқ гапларнинг кўп қўлланилиши, квазимулоқот юзага келиши, нутқ билан боғлиқ ўзгаришлар, хусусан, дудуқланиш пайдо бўлиши ва йўқолиши мумкинлиги исботланган.
IV.Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Мулоқот хулқини психолингвистик тадқиқ этиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
мулоқот унда иштирок этувчиларнинг хусусиятларига кўра интраперсонал мулоқот (шахснинг ўзи билан ички мулоқоти), интерперсонал мулоқот (шахснинг бошқалар билан мулоқоти: монолог, диалог, полилог) ва квазимулоқот (реал суҳбатдош билан хаёлий мулоқот, хаёлий суҳбатдош билан тасаввурий мулоқот, Яратган билан мулоқот) каби турларга бўлиниши ҳамда бу мулоқот турларида қўлланиладиган лисоний воситалар таҳлилига доир хулосалардан Германия академик алмашинув хизмати ДААД томонидан молиялаштирилган ИД-576б3З48-сонли “Эуропеан Перспеcтивес ин Диалогуе: Cентрал Асиа анд Wестерн Ресеарч – Мулоқотда Европа истиқболлари: Марказий Осиё ва Ғарб тадқиқотлари” номли лойиҳа доирасида фойдаланилган (Бухоро давлат университетининг 2024-йил 8-августдаги 02 – 02/01 -179-сон маълумотномаси). Натижада мулоқот тушунчасини чуқур ўрганишда диссертация илмий манба сифатида хизмат қилган;
мулоқотни айнан психолингвистик жиҳатдан тадқиқ этиш нутқий фаолиятнинг инсон омили билан, инсон руҳий ва психик ҳолати билан боғлиқ томонларини ёритиш имконини бериши; психолингвистик нуқтайи назардан мулоқотнинг қуйи, ўрта ва юқори даражалари фарқланиши, ҳар бир даражада мос равишда лисоний бирликлардан фойдаланилишига доир хулосалардан “Маҳалла ва оила” илмий-тадқиқот институтининг ЖҲБЛ-20-сонли “Оила, маҳалла ва гендер тенглиги мавзусида бадиий асарларнинг электрон корпусини яратиш” мавзусидаги амалий лойиҳасини бажаришда фойдаланилган (“Оила ва гендер” илмий-тадқиқот институтининг 2024-йил                            20-августдаги 01-09/2102-сон маълумотномаси). Натижада диссертация хулосалари амалий лойиҳа доирасида тайёрланган илмий мақолалар, тўпламларнинг ҳамда тил корпуси доирасида олиб борилган тадқиқотларнинг илмий савиясини оширишга хизмат қилган;
    кириш сўзларни ўринли қўллаш, таъкид маъносини билдирувчи лингвистик воситалардан фойдаланиш, суҳбатдошнинг гапини бўлиш, буйруқ, сўроқ гаплардан фойдаланиш, қатъий оҳангни қўллаш мулоқотни бошқаришда ёрдам берувчи воситалар саналиши; мулоқот жараёнида суҳбатдошларнинг ўзаро бир-бирларига мослашишга интилиши семантик репрезентация, идрок, ҳиссиёт, руҳий босим каби психик жараёнлар билан боғлиқ ҳолда фонетик, интонацион, лексик, морфологик, синтактик қурилмаларни танлаш ва нутқда қўллашни талаб этишига доир хулосалардан 2020-2021-йилларда Оʻзбекистон давлат хореографийа академийасида амалга оширилган “Оʻзбек миллий рақс санъатини таргʻиб этишга багʻишланган веб-сайт ва мултимедиа маҳсулотлари тоʻпламини йаратиш” мавзусидаги ФЗ-2019081663 рақамли илмий-амалий лойиҳани бажаришда фойдаланилган (Оʻзбекистон давлат хореографийа академийасининг 2024-йил 22-августдаги 1-04/110-сон маълумотномаси). Натижада  лойиҳанинг  илмий-назарий манбалари бойитилиб,  лугʻатларнинг мукаммаллашувига эришилган;
    мулоқот психолингвистик жиҳатдан мулоқотдан аввалги психолингвистик босқич, мулоқот босқичи ва мулоқотдан кейинги психолингвистик босқичларга бўлинишига доир хулоса ва тавсиялардан 2021-2023-йилларда “Мусиқа ва санъат ўқув муассасалари учун “Болалар рақслари” фанидан интерактив ўқув-методик қўлланмалар яратиш” мавзусидаги Ф3-2019081773-рақамли фундаментал лойиҳани бажаришда фойдаланилган. (Оʻзбекистон давлат хореографийа академийасининг 2024-йил 22-августдаги 1-04/109-сон маълумотномаси). Натижада  диссертация хулосалари лойиҳа доирасида яратилган ўқув-методик қўлланмаларнинг мукаммаллашувига  хизмат қилган;
диққат психик ва ментал жараён сифатида тил билан боғлиқ бўлиб, нутқ яратиш ва нутқни идрок қилишда иштирок этиши мулоқотнинг самарали кечишини таъминлашга хизмат қилиши; мулоқотда суҳбатдошни идрок этишда апперсепсия ҳамда эҳтимолий прогнозлаш ҳодисалари ҳам иштирок этиши, тагмаъно, пресуппозиция, киноя, терминлар, социолект, шевага хос сўзлар, аския, бошқа тилларга хос лисоний бирликларни ишлатиш мулоқотда идрок жараёнини қийинлаштирувчи воситалар саналиши; хотира ҳиссиётлар билан боғлиқ ҳолда намоён бўлиши ва мулоқотга таъсир ўтказиши хусусидаги хулосалардан Республика Маънавият ва маърифат маркази фаолиятида самарали фойдаланилган  (Республика Маънавият ва маърифат марказининг 2024-йил 13-сентябрдаги 03/01/19-1310-сонли маълумотномаси). Натижада диссертацийа хулосалари баркамол шахсни тарбийалаш ва улар онгига миллий истиқлол ғойасини сингдириш масалаларида муҳим асос боълиб  хизмат қилган;
психологик нуқтайи назардан инсонда уч хил “мен”: бола мени, ота-она мени, улғайган шахс мени мавжуд бўлиши, бу уч хил мен мулоқотда сўзловчи “мен”ига мос лисоний бирликларни танлашида намоён бўлишига доир хулосалардан Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг халқаро адабий алоқаларни мустаҳкамлаш, адабий мулоқот ва тарғибот тадбирларида, давра суҳбатларида, халқаро илмий-амалий анжуманларда фойдаланилган (Ўзбекистон ёзувчилар уюшмасининг 2024-йил 18-сентябрдаги 01/03/823-сонли маълумотномаси). Натижада диссертация хулосалари ёшларнинг мулоқотни тўғри ташкиллаш борасидаги билимларини шакллантиришда алоҳида аҳамият касб этган;
ижобий ёки салбий бўёқдор сўзлар, ундов сўзлар, тўлиқсиз гаплар, сўроқ гаплар такрори, риторик сўроқ гаплар, такрорлар, тушунарсиз нутқ яратиш, квазимулоқот ва бошқалар руҳий-ҳиссий ҳолатнинг мулоқотга таъсири натижасида юзага келиши, аффект ҳолати таъсирида сўроқ гапларнинг кўп қўлланилиши, квазимулоқот юзага келиши, нутқ билан боғлиқ ўзгаришлар, хусусан, дудуқланиш пайдо бўлиши ва йўқолиши мумкинлиги ҳақидаги хулосалардан 2023-2024-йилларда Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси “Ўзбекистон”  телерадиоканалининг “Бедорлик”, “Ижод завқи”, “Таълим ва тараққиёт”, “Миллат ва маънавият” эшиттиришлари ссенарийсини тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпаниясининг 2024-йил 21-августдаги 04-36-247-сон маълумотномаси). Натижада мазкур эшиттиришлар юртдошларимиз, хусусан ёш авлоднинг мулоқот хулқининг психолингвистик хусусиятлари ҳақидаги билимларини оширишга хизмат қилган.