Усмaнова Моxира Кенжаевнанинг

фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумиймаълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Ўзбек тилида сўз морфем таркибининг соддалашиши”, 10.00.01–Ўзбек тили (филология фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2017.1.PhD/Fil123.

Илмий раҳбар: Тожиев Ёрмат, филология  фанлари доктори, профессор.

Диссертация бажарилган муассаса номи: Қарши давлат университети.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Самарқанд давлат университети, DSс.27.06.2017.Fil.02.03.

Расмий оппонентлар: Жуманазарова Гулжаҳон Умурзоқовна, филология фанлари доктори; Хайруллаев Хуршид Зайниевич, филология фанлари номзоди, доцент.

Етакчи ташкилот: Фарғона давлат университети.

Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади: ҳозирги ўзбек тилида мавжуд бўлган ва тарихий тараққиёт давомида морфем структурасида соддалашиш содир бўлган сўзларнинг структур мураккаблашуви сабабларини тадқиқ этишдан иборат.

III.Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

ҳозирги ўзбек тили луғат таркибидаги фонетик структураси мураккаблашган, бир бўғинлиликдан кўп бўғинлиликка ўзгарган, лекин морфем структураси  соддалашишга  учраган (яхлитлашган, турли сабабларга кўра асос билан аффикс сингишиб кетган) сўзларнинг структур-семантик, фонетик-деривацион тараққиёти очиб берилган;

бир бўғинли туб сўзлар фонетик структурасининг тарихий тараққиёт жараёнида кўп бўғинли фонетик структураларга эга бўлиш сабаблари асосланган;

ясовчи асос билан ясовчи аффикслар ўртасидаги сингишишлар натижасида сўз таркибида содир бўлган морфонологик ўзгаришлар аниқланиб, сўз таркибининг соддалашиши далилланган;

туб сўзларнинг тарихий тараққиёт натижасида кўп бўғинли фонетик структураларга эга бўлиш даражаси аниқланган ва соддалашишда уни таъминловчи асосий фонетик ўзгаришлар асосий омиллар сифатида исботланган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Тилимиздаги сўзларнинг морфем структурасидаги соддалашишни очиб бериш жараёнида маънавий-маърифий тизимни такомиллаштириш бўйича олиб борилган илмий тадқиқот натижалари асосида:

айрим соддалашишга учраган бир бўғинли ва қисман икки бўғинли бирликларнинг аксарияти қадимги туркий тилда мавжуд бўлган ўзак морфеманинг семантик жиҳатдан маъно кўчиши, силжиши, маънонинг кенгайиши ёки торайиши сингари ўзгаришлар натижасида истеъмолдан чиқиши, уқиш мумкин бўлмай қолиши сабабли туб сўзга айланганлиги хусусидаги хулосаларидан ОТ-Ф8-062 рақамли «Тил тараққиётининг деривацион қонуниятлари» номли фундаментал лойиҳада фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 6 сентябрдаги 89-03-3146-сон маълумотномаси). Натижада кўплаб луғавий бирликларнинг изоҳлари мукаммаллаштирилган;

ҳозирги ўзбек тили луғат таркибидаги сўзлар фонетик структурасининг мураккаблашишига оид хулосалардан ОТ-Ф8-02 рақамли“Ҳозирги замон цивилизациясининг инсон ижтимоий қиёфасига таъсири” мавзусидаги номли фундаментал лойиҳада фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 6 сенябрдаги 89-03-3146-сон маълумотномаси). Илмий натижалар бирликнинг серқирралик моҳиятини ёритиб бериишга хизмат қилган;

тадқиқот натижалари асосида чоп этилган «Ўзбек тилидаги соддалашган туб сўзлар луғати»да (ISBN:978-9943-5414-1-2) 1000 дан ортиқ туб сўзлар изоҳланган. Илмий натижалар асосида луғавий бирликларнинг маънолари бойиган, изоҳларнинг мукаммаллашишига хизмат қилган.