Раджабов Озодбек Аминбоевичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан Tarмоғи номи): “Марказий Осиёда темир йўллар тизими: ҳолат, муаммолар ва ривожланиш истиқболлари (1991-2022-йиллар)”, 07.00.03 – Жаҳон тарихи.
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.2.DSc/Tar329.
Илмий раҳбар: Шадманова Санавар Базарбаевна, Tarих фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон миллий университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тошкент давлат шарқшунослик университети, DSc.03/31/01/2024/Tar.21.03  Расмий оппонентлар:
Эргашев Шуҳрат Эргашевич, Tarих фанлари доктори, профессор.
Чоротегин Тинчтикбек Кадирмамбетович, Tarих фанлари доктори, профессор.
Толипов Файзулла Саидович, Tarих фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Тошкент давлат педагогика университети.
Диссертация йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади тизимли йондашув асосида 1991-2022-йилларда Марказий Осийо мамлакатларида темир йўллар фаолияти, ундаги ҳолат, ривожланиш истиқболлари ва муаммолари Tarихини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
Марказий Осийодаги темир йўллар фаолияти шартли равишда қуйидаги уч босқичда ривожланганлиги кўрсатилган: биринчи босқичда (1991-1996) Совет давлатида ХХ асрнинг 80-90 йилларида кузатилган иқтисодий парокандалик бешта республикадаги йўловчи ҳамда юк қатновига жиддий таʼсир кўрсатганлиги, Иттифоқ парчалангач, минтақадаги умумий темир йўл маркази – Ўрта Осийо темир йўл бошқармаси инқироз ҳолатига тушиб қолганлиги; темир йўллар фаолиятининг иккинчи босқичида (1996-2005) давлат иштирокидаги аксиядорлик компанияси, давлат униTar корхонаси, ўз-ўзини молиялаштирувчи ишлаб чиқариш хўжалик мажмуаси кўринишидаги алоҳида темир йўл ташкилотларининг вужудга келиши ва фаолиятининг такомиллашуви даври бўлганлиги; учинчи босқичда (2005-2022) транспорт логистикаси ҳамда темир йўл хўжалиги бошқарувида илмий йондашувлар қўллана бошланиши, ҳаракат Tarкибини хусусийлаштириш, темир йўл Tarмоғига хорижий инвестицияларни жалб етиш, янги темир йўл шохобчалари, участкаларининг барпо қилиниши, аввалдан мавжуд темир йўл Tarмоқларини яхшилаш орқали темир йўлларнинг транзит салоҳиятини оширилганлиги далилланган;
Мустақилликка эришган Ўзбекистон Республикасининг Темир йўл ташкилоти 1994-йилдан бошлаб трансминтақавий транспорт коридорининг энг муҳим бўғини сифатида шаклланганлиги,  Навоий-Учқудуқ-Султонувайстоғ-Нукус темир йўл Tarмоғининг барпо қилиниши билан марказнинг шимолий ҳудудлар билан, Тошгузар-Бойсун-Қумқўрғон темир йўл линиясининг фойдаланишга топширилиши билан жанубий ҳудудлар, Ангрен-Поп темир йўл линияси орқали шарқий ҳудудлар билан боғланиш якунланганлиги, Республикада умуммиллий ягона темир йўл Tarмоғи шаклланганлиги асосланган;
Мустақиллик йилларида Тожикистон ва Қирғизистон  Республикаларида янги темир йўл Tarмоқларини барпо қилиш молиявий ресурсларнинг еTarли эмаслиги ҳамда давлатнинг релеф жойлашуви билан боғлиқ муаммолар туфайли қийинчиликларга учраётганлиги, янги барпо қилинган темир йўл шохобчалари (“Нау-Истиқлол”, “Конибодом-Исфара”, “Хошади-Кўлоб”, “Қўрғонтепа-Ёвон”, “Душанбе-Ваҳдат-Ёвон” темир йўл линиялари)  ҳудудлар ўртасидаги иқтисодий интеграцияни таъминлаб, ўсиш кўрсаткичларига ижобий таъсир кўрсатётганлиги баробарида темир йўл инфратузилмаларини барпо қилиш борасидаги харажатларнинг геосиёсий хаTarлари ва экологик муаммоларни келтириб чиқариши билан боғлиқ эҳтимоллари мавжудлиги, Қозоғистон ва Туркманистон Республикалари (“Ўзен-Берекет-Гўрган”, “Жезказған-Бейнеу”, “Боржакти-Эрсаи”, “Олмаота-Шу”, “Хорғос-Шарқий дарвоза” , “Шар-Уст-Каменогорск”, “Ўзен – Туркманистон билан давлат чегараси” ва “Жетиген – Коргас” линиялари), (“Туркманбоши-Ашхобод-Мари-Туркманобод-Ашхобод-Қорақум-Дашогуз” магистрал линияси, “Тажан-Сарахс, Туркманобод-Отамурот”, “Дашогуз-Кўҳна Урганч”, “Берекет-Этрек-Гурган”) каби янги магистрал ва ички темир йўл линияларини барпо қилиш орқали ўзининг транзит мамлакат сифатида мавқеини оширганлиги, темир йўл қатновидаги асосий юклама маҳсулотлар қатновига йўналтирилганлиги сабабли Tarмоқни таъмирлаш, янгиларини барпо қилиш масаласи асосан юк қатновига ихтисослашган темир йўл линияларида кузатилганлиги далилланган;
Марказий Осийо темир йўл халқасининг шарқий ярим доирасини ташкил қилувчи Хитой-Қирғизистон-Ўзбекистон, Мозори Шариф-Кобул-Пешовар темир йўлларининг қурилиши, Марказий Осийо минтақасида барқарор транспорт-логистика занжирининг яратилиши, хавфсиз, қисқа ва қулай транспорт коридорларининг ривожлантирилиши, транспорт йўлакларини диверсификация қилиниши орқали минтақа мамлакатларининг транзит салоҳиятини ошириш, Марказий Осийонинг янги темир йўл архитектурасини шакллантиришда Ўзбекистон Республикаси раҳбарияти ташаббуслари калит вазифасини бажарайотганлиги асосланган;
Денгизга чиқиш имконияти мавжуд бўлмаган Марказий Осийо республикалари жаҳон савдо бозорларига олиб чиқувчи транспорт коридорларига еҳтийож сеза бошлаганлиги, халқаро донор ташкилотлар, молиявий тузилмалар кўмагида ТРАCЕCА, “Бир макон, бир йўл” каби йирик минтақавий лойиҳаларнинг ишлаб чиқилиши, жумладан, ТРАCЕCА дастури 45 198 км халқаро автомобил йўлларини ва 93 474 км темир йўлларни қамраб олувчи 47 та йўналишда фаолият кўрсатганлиги, 1993-2020-йиллар давомида ТРАCЕCА минтақасига умумий қиймати 800 миллион АҚШ доллари миқдорида инвестиция жалб қилинган бўлиб,   шундан 200 миллион АҚШ доллари Марказий Осиё мамлакатларидаги темир йўллар, портлар ва автомобил йўлларини модернизация қилишга йўналтирилганлиги, натижада Европа Иттифоқи ва Марказий Осиё ўртасидаги савдо сўнгги ўн йил ичида 38,8 фоизга ўсганлиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Марказий Осийодаги темир йўллар фаолиятининг уч босқичда ривожланганлиги, темир йўл хўжалиги бошқарувида илмий йондашувлар қўллана бошланиши, ҳаракат Tarкибини хусусийлаштириш, темир йўл Tarмоғига хорижий инвестицияларни жалб етиш, янги темир йўл линиялари, участкаларининг барпо қилиниши, аввалдан мавжуд темир йўл Tarмоқларини яхшилаш орқали темир йўлларнинг транзит салоҳиятини оширилганлиги далилланганлиги тўғрисидаги илмий-назарий янгилик ва натижалардан “Ўзбекистон Темир йўллари аксиядорлик жамияти”нинг Tarғибот дастурлари, йўл харитаси ва истиқбол режаларини ишлаб чиқишда фойдаланилган. (“Ўзбекистон Темир йўллари аксиядорлик жамияти” нинг 2024-йил 11-мартдаги 07/938-324 сонли маълумотномаси). Мазкур натижалар “Ўзбекистон Темир йўллари аксиядорлик жамияти” тасарруфидаги Темир йўл техникаси музейининг фондларини мустақиллик даври материаллари билан бойитишга хизмат қилган.
Марказий Осийо темир йўл халқасининг шарқий ярим доирасини ташкил қилувчи Хитой-Қирғизистон-Ўзбекистон, Мозори Шариф-Кобул-Пешовар темир йўлларининг қурилиши, Марказий Осийо минтақасида барқарор транспорт-логистика занжирининг яратилиши, хавфсиз, қисқа ва қулай транспорт коридорларининг ривожлантирилиши, транспорт йўлакларини диверсификация қилиниши орқали минтақа мамлакатларининг транзит салоҳиятини ошириш, Марказий Осийонинг янги темир йўл архитектурасини шакллантиришда Ўзбекистон Республикаси раҳбарияти ташаббуслари калит вазифасини бажарайотганлиги каби далиллар “Ўзбекистон-2030” Стратегиясининг “Барқарор иқтисодий ўсиш орқали аҳоли фаровонлигини таъминлаш” деб номланган 2-устувор йўналишининг 53-мақсади, шунингдек, “Хавфсиз ва тинчликсевар давлат” тамойилига асосланган сиёсатни изчил давом эттириш, 5-устувор йўналишининг 91-мақсади ижросини таъминлашга хизмат қилган. (Марказий Осиё Халқаро Институти давлат илмий-тадқиқот муассасасининг 2024-йил 21-октябрдаги 01/05-1-636 сонли маълумотномаси). Жорий натижалар давлат дастурларини бажарилишига назарий асос бўлиб хизмат қилган.
Мустақилликка эришган Ўзбекистон Республикасининг Темир йўл ташкилоти 1994-йилдан бошлаб трансминтақавий транспорт коридорининг энг муҳим бўғини сифатида шаклланганлиги, Навоий-Учқудуқ-Султонувайстоғ-Нукус темир йўл Tarмоғининг барпо қилиниши билан марказнинг шимолий ҳудудлар билан, Тошгузар-Бойсун-Қумқўрғон темир йўл линиясининг фойдаланишга топширилиши билан жанубий ҳудудлар, Ангрен-Поп темир йўл линияси орқали шарқий ҳудудлар билан боғланиш якунланганлиги, Республикада умуммиллий ягона темир йўл Tarмоғи шаклланганлиги тўғрисидаги илмий янгиликлардан Ўзбекистон Республикаси Транспорт вазирлиги ўз истиқбол режаларини ишлаб чиқишда фойдаланган (Ўзбекистон Республикаси Транспорт вазирлигининг 2024-йил 1-майдаги 4/3577 сонли маълумотномаси). Бу эса мустақиллик йилларида темир йўл Tarмоқларида эришилган натижаларни оммалаштиришга хизмат қилган.
Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг Ўзбекистондаги Халқ дипломатияси Маркази доирасидаги конференсиялар ҳамда давра суҳбатларини илмий асосда ташкил қилишда мавзу юзасидан олиб борган изланишлар давомида еришган илмий-назарий янгиликлари ва таклифлари, хусусан, денгизга чиқиш имконияти мавжуд бўлмаган Марказий Осийо республикалари жаҳон савдо бозорларига олиб чиқувчи транспорт коридорларига еҳтийож сеза бошлаганлиги, халқаро донор ташкилотлар, молиявий тузилмалар кўмагида ТРАCЕCА, “Бир макон, бир йўл” каби йирик минтақавий лойиҳаларнинг ишлаб чиқилиши, жумладан, ТРАCЕCА дастури 45 198 км халқаро автомобил йўлларини ва 93 474 км темир йўлларни қамраб олувчи 47 та йўналишда фаолият кўрсатганлиги, 1993-2020-йиллар давомида ТРАCЕCА минтақасига умумий қиймати 800 миллион АҚШ доллари миқдорида инвестиция жалб қилинган бўлиб,   шундан 200 миллион АҚШ доллари Марказий Осиё мамлакатларидаги темир йўллар, портлар ва автомобил йўлларини модернизация қилишга йўналтирилганлиги, натижада Европа Иттифоқи ва Марказий Осиё ўртасидаги савдо сўнгги ўн йил ичида 38,8 фоизга ўсганлиги аниқланган. (Ўзбекистонда Шанхай ҳамкорлик ташкилоти Халқ дипломатияси Марказининг 2024-йил 27-майдаги 245-24 сонли маълумотномаси). Жорий натижалар ташкилот доирасида амалга ошириладиган конференциялар ва давра суҳбатларини мазмунан бойитишга хизмат қилган.
Ўзбекистон Миллий Телерадиокомпаниясининг “Ўзбекистон Tarихи” телеканалида ефирга узатилган бир қанча кўрсатувларнинг сценарийларини таййорлашда тадқиқот натижасида еришилган илмий-назарий янгиликлар, хусусан, мустақиллик йилларида Тожикистон ва Қирғизистон  Республикаларида янги темир йўл Tarмоқларини барпо қилиш молиявий ресурсларнинг еTarли эмаслиги ҳамда давлатнинг релеф жойлашуви билан боғлиқ муаммолар туфайли қийинчиликларга учраётганлиги, янги барпо қилинган темир йўл шохобчалари (“Нау-Истиқлол”, “Конибодом-Исфара”, “Хошади-Кўлоб”, “Қўрғонтепа-Ёвон”, “Душанбе-Ваҳдат-Ёвон” темир йўл линиялари)  ҳудудлар ўртасидаги иқтисодий интеграцияни таъминлаб, ўсиш кўрсаткичларига ижобий таъсир кўрсатётганлиги баробарида темир йўл инфратузилмаларини барпо қилиш борасидаги харажатларнинг геосиёсий хаTarлари ва экологик муаммоларни келтириб чиқариши билан боғлиқ эҳтимоллари мавжудлиги, Қозоғистон ва Туркманистон Республикалари (“Ўзен-Берекет-Гўрган”, “Жезказған-Бейнеу”, “Боржакти-Эрсаи”, “Олмаота-Шу”, “Хорғос-Шарқий дарвоза” , “Шар-Уст-Каменогорск”, “Ўзен – Туркманистон билан давлат чегараси” ва “Жетиген – Коргас” линиялари), (“Туркманбоши-Ашхобод-Мари-Туркманобод-Ашхобод-Қорақум-Дашогуз” магистрал линияси, “Тажан-Сарахс, Туркманобод-Отамурот”, “Дашогуз-Кўҳна Урганч”, “Берекет-Этрек-Гурган”) каби янги магистрал ва ички темир йўл линияларини барпо қилиш орқали ўзининг транзит мамлакат сифатида мавқеини оширганлиги, темир йўл қатновидаги асосий юклама маҳсулотлар қатновига йўналтирилганлиги сабабли Tarмоқни таъмирлаш, янгиларини барпо қилиш масаласи асосан юк қатновига ихтисослашган темир йўл линияларида кузатилганлиги каби далиллардан фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий Телерадиокомпанияси “Ўзбекистон телерадиоканали” давлат муассасасининг 2024-йил 11-мартдаги 02-31-349 сонли маълумотномаси). Бу Марказий Осиё мамлакатлари темир йўл Tarмоқларидаги ўзгаришларни кенг жамоатчиликка янада тўлиқроқ етказиб беришга хизмат қилган.