Nurmurodov Tulkin Isamurodovichning

fan doktori (DSc) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.

Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Markaziy Qizilqum fosforitlarini kimyoviy va termokimyoviy usullarda kompleks qayta ishlashning fizik-kimyoviy va texnologik asoslari», 02.00.13–Noorganik moddalar va ular asosidagi materiallar texnologiyasi ixtisosligi (texnika fanlari).

Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2018.4.DSc/T105.

Ilmiy maslahatchi: Erkaev Aktam Ulashevich, texnika fanlari doktori, professor.

Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Toshkent kimyo-texnologiya instituti.

IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa (muassasalar) nomi, IK raqami: Umumiy va noorganik kimyo instituti, Toshkent kimyo-texnologiya instituti, DSc.27.06.2017.K/T.35.01.

Rasmiy opponentlar: Usmanov Sultan Usmanovich, texnika  fanlari doktori, professor; Seytnazarov Atanazar Reypnazarovich, texnika fanlari doktori, katta ilmiy xodim; Shamshiddinov Israiljon Turgunovich, texnika fanlari doktori.

Yetakchi tashkilot: Urganch davlat universiteti.

Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.

II. Tadqiqotning maqsadi: Markaziy Qizilqum (MQ) fosforitlarini kimyoviy va termokimyoviy usullarda kompleks qayta ishlashning fizik-kimyoviy va texnologik asoslarini yaratishdan iborat.

III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:

ilk bor fosfat xomashyolarining kimyoviy va mineralogik tarkibi hamda ma’dan tayyorlash va kimyoviy boyitish jarayonlarida R₂O₅ning taqsimlanishi qatlamlar bo‘yicha asoslangan;

past navli MQ fosforitlari namunalarida rN muhiti o‘zgarishiga sezgir bo‘lgan kimyoviy tabiati jihatidan bir-biridan farq qiluvchi ikkita tarkibiy qismlarini termoishqoriy qayta ishlashning maqbul sharoitlari aniqlangan;

ilk bor konlarning turli qatlamlaridan olingan <-2 mm o‘lchamli past navli yuqori karbonatli fosforitlarini xlorid kislotali qayta ishlab, ikki turdagi xlorsiz va xlorli fosfokonsentratlar olishning maqbul texnologik sharoitlari aniqlangan;

25^oSda past navli fosforitlarni nitroza gazlari bilan qayta ishlashda kal`siy nitrit-nitrat, azot-fosfatli konsentrat olishni asoslovchi CaCO₃ – NxOy – H₂O; Ca₃(PO₄)₂ – NxOy – H₂O va fosforit – NxOy – N₂O sistemalaridagi 2Na+, Ca²⁺//2NO^2-, SO₄^2- – H₂O o‘zaro ta’sir etuvchi to‘rtlik sistemalari va Ca²⁺//2NO₃^2-, (2NO₃^-), SO₄^2- – H₂O uchlik sistemalarida nitroza gazlari va qattiq fazaning ta’sirlashishi asoslangan;

kuydirilmagan yuvib quritilgan fosfokonsentratdan ekstraksion fosfor kislotasi va bu kislotani uch valentli oksidlar va ftordan tozalagandan so‘ng toza ammoniy va kal`siy fosfat tuzlari olishning maqbul sharoitlari aniqlangan;

boyitilgan fosforitni nitrat kislotali qayta ishlashning maqbul texnologik sharoitlari va ilk bor nitrat kislotali eritmani uch bosqichli ammoniylashtirish asosida dikal`siyfosfat olish mumkinligi isbotlangan;

ilk bor past navli yuqori karbonatli fosforitlarni kaliy va natriy karbonatlari ishtirokida termik qayta ishlab, termoishqoriy fosfatlar olish texnologiyasi ishlab chiqilgan.

IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.

Markaziy Qizilqum fosforitlarini kimyoviy va termokimyoviy usullarda kompleks qayta ishlashning fizik-kimyoviy va texnologik asoslarini yaratish bo‘yicha olingan ilmiy natijalar asosida:

past navli Markaziy Qizilqum fosforitlarini chiqindi nitroza gazlari bilan parchalab azot-fosforli o‘g‘it olish usuliga O‘zbekiston Respublikasi Intellektual mulk agentligining ixtiroga patenti olingan (№IAP 04343, 2008 y.). Natijada chiqindi nitroza gazlari va past sifatli Markaziy Qizilqum fosforitlari asosida azot-fosforli mineral o‘g‘it olish imkoniyati yaratilgan;

past navli Qizilqum fosforitidan termofosfat o‘g‘it olish texnologiyasi Navoiy kon-metalurgiya kombinati DKda amaliyotga joriy etilgan (Navoiy kon-metalurgiya kombinati DKning 2018 yil 31 maydagi 02-06-03/6919-son ma’lumotnomasi). Natijada past navli MQ fosforitlaridan kislotali reagentlar ishlatmasdan yuqori samarali fosforli o‘g‘itlar olish imkonini bergan;

MQ fosforitlarining kuydirilmagan yuvib quritilgan konsentratidan ekstraksion fosfor kislotasi olish texnologiyasi Navoiy kon-metalurgiya kombinati DKda amaliyotga joriy etilgan (Navoiy kon-metalurgiya kombinati DKning 2019 yil 31 maydagi 02-06-03/6919-son ma’lumotnomasi). Natijada kuydirilmagan yuvib quritilgan fosforit konsentratidan konsentratsiyasi 20%dan kam bo‘lmagan ekstraksion fosfor kislotasi olish imkonini bergan;

past navli Markaziy Qizilqum fosforitlaridan dikal`siyfosfat olish texnologiyasi Navoiy kon-metalurgiya kombinati DKda amaliyotga joriy etilgan (Navoiy kon-metalurgiya kombinati DKning 2019 yil 31 maydagi 02-06-03/6919-son ma’lumotnomasi). Natijada boyitilmagan past navli Qizilqum fosforitlaridan to‘g‘ridan-to‘g‘ri dikal`siyfosfat olish imkonini bergan;

Qizilqum fosforit majmuasida hosil bo‘ladigan minerallashgan massa va shlamli chiqindilarni qayta ishlashning maqbul texnologik sharoitlarini ishlab chiqish bo‘yicha X-Respublika innovatsion g‘oyalar, texnologiyalar va loyihalar yarmarkasida Navoiy kon-metalurgiya kombinati DK bilan xo‘jalik shartnomasi tuzilgan (2017 yil 11 apreldagi  9388542017 raqam bilan ro‘yxatga olingan). Natijada fosforit ma’danlarini boyitish jarayonida fosfokotsentratda R₂O₅ miqdorini oshirish imkonini bergan.