Мамбетова Гулназ Жаксимуратовнанинг

филсафа доктори (PhD) диссертация ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража берилган фан тармоғи номи): «Қорақалпоғистоннинг шимолий туманлари гидронимлари», 10.00.03–Қорақалпоқ тили (филология фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2017.3.PhD/Fil269.

Илмий раҳбар: Абдиназимов Шамшетдин Нажимович, филология фанлари доктори, профессор.

Диссертация бажарилган муассасалар номи: Нукус давлат педагогика институти.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Қорақалпоқ давлат университети, DSc.27.06.2017.Fil.20.01.

Расмий оппонентлар: Қарлибаева Гулмира Ермекбаевна, филология фанлари доктори; Бекбергенов Қидирбай Айжарикович, филология фанлари номзоди.

Етакчи ташкилот номи: Бухоро давлат университети.

Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади: Қорақалпоғистоннинг шимолий туманлари гидронимларини лингвистик йўналишда тадқиқ қилиш ва системалаштириш, гидронимик моделлар семантикаси ва типологиясини аниқлаш, сув ҳавзалари номларининг этимологик асосларини ёритиш ва миллий гидронимлар тизимининг аталиш мотивларига хос этномаданий хусусиятларни очиб беришдан иборатдир.

III.Тадқиқотнинг  илмий янгилиги:

қорақалпоқ тилидаги гидронимик апеллятивларнинг турли фонетик ва семантик вариантлари бошқа қардош тилларда фаол қўлланилишини кўрсатиш асносида туркий тилларнинг ономастик тизими тарихий-генетик жиҳатдан муштарак негизга бориб тақалиши далилланган;

Қорақалпоғистоннинг шимолий туманларида бошқа ҳудудларда, шу жумладан, қардош туркий тилларда ҳам учрамайдиган маҳаллий гидронимик терминлар мавжудлигини аниқлаш орқали гидронимларнинг локал хусусият касб этиши исботланган;

шимолий туманлардаги сув объекти номларининг архаик қатлами Оролбўйи ҳудудида яшаган қадимги уруғ-қабилалар тилининг луғавий бирликлари негизида шаклланганлиги асосланган;

гидронимларни лексик-семантик гуруҳларга бўлиб таснифлаш орқали қорақалпоқ халқининг сув объектларини номлашдаги ўзига хос этнолингвистик мезонлари ва сўз танлаш маҳорати кўрсатиб берилган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Қорақалпоғистоннинг шимолий туманлари гидронимларини тадқиқ этиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:

диссертация ишининг Қорақалпоғистоннинг шимолий туманлари гидронимларининг лексик-семантик таркиби, ясалиш хусусиятлари ва этимологик таҳлилига оид илмий-назарий умумлашмаларидан ЎзР ФА ҚҚБ Қорақалпоқ гуманитар илмий-тадқиқот институтида 2012-2016 йилларда бажарилган ФА-Ф1-Г003 рақамли «Ҳозирги қорақалпоқ тилида функционал сўз ясалиши» мавзусидаги лойиҳани амалга оширишда, хусусан, топонимик атамаларнинг морфологик хусусиятлари, содда, қўшма ва  таркибли ономастик бирликларнинг шаклланиш жараёнини тадқиқ этишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлимининг 2018 йил 15 октябрдаги 202/1-сон маълумотномаси). Мазкур илмий-тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши натижасида Қорақалпоғистон Республикаси шимолий туманлари гидронимларининг адабий тилга хос орфографик ва грамматик мезонлар асосида ёзилиши таъминланган;

шимолий Қорақалпоғистон гидронимларининг этимологик асослари, маъно хусусиятлари ва сув объектлари номларида халқ турмуш тарзи, урф-одатлари ва этномаданияти акс этишига доир материаллар Қорақалпоғистон телерадиокомпаниясининг «Әдебият бостаны», «Гәўҳар сөзлер» кўрсатувлари ҳамда «Әдебият ҳәм дәўир», «Жаслар ушын», «Мийрас» радиоэшиттиришлари орқали кенг оммага тарғиб этилган (Қорақалпоғистон Республикаси телерадиокомпаниясининг 2018 йил 25 майдаги 01-02/229-сон маълумотномаси). Сув ҳавзалари номларининг шаклланиши билан боғлиқ лингвомаданий маълумотлар ва ономастик материалларнинг кенг оммалаштирилиши натижасида кўрсатув ва эшиттиришларнинг маърифий аҳамиятини оширишга эришилган;

гидронимик тизимнинг табиий-географик моҳияти ва ижтимоий-иқтисодий асосларига оид хулосалардан Қорақалпоғистон Республикаси Сув хўжалиги вазирлиги томонидан табиий-географик объектлар, хусусан, собиқ шўролар давридаги мафкура билан боғлиқ гидронимларни тарихий топонимлар билан алмаштириш, янги бунёд этилган сув объектларига ном бериш, мавжуд гидронимлар тизимини тартибга солиш ва уларнинг ёзилишида имловий хатоларни бартараф этиш йўналишидаги фаолиятига оид ҳужжатларда фойдаланилган (Қорақалпоғистон Республикаси Сув хўжалиги вазирлигининг 2018 йил 28 июндаги 02/02-3-52-сон маълумотномаси). Натижада Қорақалпоғистоннинг шимолий туманлари гидронимларини маъновий ва имловий жиҳатдан тартибга солишга эришилган.

гидронимларнинг номинацион-мотивацион, табиий-географик, ижтимоий-иқтисодий асосларига оид хулоса ва амалий тавсиялар Республика топонимик комиссияси томонидан Қорақалпоғистон Республикасидаги табиий-географик объектлар, хусусан, сув объектлари номини ўзгартириш, янгиларига ном бериш, мавжуд гидронимларни тартибга солиш, тарихий номларни тиклаш ва топонимларнинг ёзилишидаги имловий хатоларни бартараф этишда тадбиқ этилган (Қорақалпоғистон Республикаси Нукус шаҳри ҳокимлигининг 2018 йил 5 сентябрдаги 01.03/466-сон маълумотномаси). Натижада жой номларига оид иш қоғозларини юритиш амалиётига адабий тил нормалари жорий қилинган, топонимик сиёсатни юритишда анъанавий қадриятларни тиклаш мезони таъминланган ва гидронимларни имло қоидалари асосида тўғри ёзишга эришилган;

гидронимларнинг тарихий асослари ва этимологиясига оид таҳлилий хулосалардан Қорақалпоқ давлат университети қошидаги Бердақ Миллий музейида шоир ижодиётида ўз ифодасини топган шимолий Қорақалпоғистон гидронимларининг бадиий талқини бўйича илмий маълумотлар беришда самарали фойдаланилди (Қорақалпоғистон Республикаси Маданият Вазирлиги 2018 йил 26 сентябрдаги 4/04/1749-сон маълумотномаси). Натижада шоир Бердақ шеърияти ихлосмандларига гидронимик атамаларнинг бадиий матндаги семантик вазифалари ва уларнинг шаклланишида халқ тилининг тутган ўрни ҳақида кенг кўламли маълумот беришга эришилган.