Султанов Акрам Намазбаевичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I.Умумий маълумотлар:
“Замонавий масжидлар архитетурасини шакллантиришдаги этакчи анъаналар”, 18.00.01–Архитетура назарияси ва тарихи. Архитектура ёдгорликларини таъмирлаш ва сақлаш.
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.2.PhD/А104.
Илмий раҳбар: Уралов Ахтам Синдарович, архитектура фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: “Мирзо Улуғбек номидаги Самарқанд давлат архитектура-қурилиш университети”.
Самарқанд давлат архитектура-қурилиш университети. PhD.26/26.01.2023.А.109.05
Расмий оппонентлар: 1) арх.ф.д. профессор Юсупова Мавлюда Аминжановна,
2) а.ф.б.ф.д (PhD) Бобоқандов Отабек Нуриддинович.
Етакчи ташкилот: Самарқанд шаҳри халқаро туризм ва маданий мерос университети.
Диссертация йўналиши: амалий ва назарий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Ўзбекистондаги тарихий ва замонавий масжидлар архитектурасини шакллантиришдаги илғор анъаналарни, масжидларга қўйилган энг асосий исломий талабларни ўрганиш асосида замонавий масжидлар типологияси, сиғими, ундаги аёллар ўрнини, миноралар сонини, қурилаётган масжидлар безакларини аниқлаш, масжидлар қурилишидаги меъморий қоидаларни такомиллаштириш, улар архитектураси бўйича назарий ҳамда лойиҳавий таклифлар беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
замонавий масжидлар типологияси ўтмишда кенг тарқалган гузар, жума, жоме ва намозгоҳлардан фарқли равишда энди анча қисқарган кўринишда: маҳалла ва жоме масжидлари тарзида шаклланаётгани, аввалги жума ва намозгоҳ масжидларининг функциялари ҳозирда жоме масжидларига юклатилгани аниқланган;
замонавий масжидлар архитектураси ва безакларини шакллантиришдаги илғор анъаналар аниқланган: бино архитектурасидаги салобатлилик, композициявий яхлитлик, бош фасаднинг симметрияда бўлишлиги; масжид композициясида ибодат зали, масжид гумбазлари, миноралар архитектурасининг етакчилик қилиши; ибодат зали интерьерига хос фазовийлик, меҳроб, гумбаз шакли ва гумбаз ости ечимининг меъморий–бадиий бўрттирилиши; масжид безаклари ва нақшларида гириҳ, ислимий, ёзувий, кундал ва муқарнасларнинг қўлланилиши; бинога кириш эшиклари, бино тарзи ва бадиий тугаллик шаклларининг меъморий етакчилиги ва уйғунлиги; масжидлар биноси таркибига қўшимча функциялар, масалан кутубхона ва ҳадисшунослик тўгараги хоналари, китоб дўкони, қоровулхоналарнинг киритилиши аниқланган;
масжидларнинг аҳолига хизмат кўрсатиш радиуси (маҳалла масжидлариники 1,5-2 километргача, жоме масжидлариники 3-4 километргача бўлишлиги) аниқланган;
масжидлар ибодат залининг майдонини меъёрлаштириш бўйича аниқлик киритилган, яъни ибодат залининг майдонини бир намозхон учун 130х60 см ҳисобида меъёрлаштириш таклиф этилган;
масжид биноси таркиби (ҳудудида) намозхон аёллар учун жой ажратиш ва уни меъморий ташкиллаштириш масаласи очиқланган;
масжидлар ҳажмий ечими ва архитектурасида минораларни ташкиллаштириш ва сонини аниқлаш бўйича тавсиялар берилган;
масжидларда намозхонларнинг оёқ кийимлари ўрнини меъморий ташкиллаштириш бўйича тавсиялар берилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши: СувКСМларининг архитектуравий режалаштириш ечимларини тадқиқ этиш ва ишлаб чиқиш мавзуси бўйича олинган илмий натижалар асосида:
Ўзбекистон масжидсозлигининг илмий–назарий ва лойиҳавий асосларини такомиллаштириш тадқиқоти бўйича олинган илмий натижалар асосида:
масжидлар ибодат залининг майдонини бир намозхон учун 1,30х70 см ҳисобида, яъни қаторлар орасини 1,30 метр, намозхонлар ўрнининг энини 0,7 метр ўлчамда меъёрлаштиришни, жоме масжидлари асосий ибодат залининг баландлигини 7 метрдан кам бўлмаслиги, ҳозирда қурилаётган жоме масжидларида ер майдонининг камчилиги ва намозхонлар сонининг кўплигини ҳисобга олиб, асосий ибодат зали остига қўшимча пастки қават ҳонақосини қуриш мумкинлигини, хонақоҳ қибласи деворига намозхонларнинг имом амру–маруфини кўриш ва эшитиш учун катта монитор ўрнатиш лозимлиги, ҳар бир масжид биноси учун уларни сиғимига қараб масжид бош режасида намозхонлар автомобилларига автотураргоҳлар режалаштириш мақсадида 1 та автомобил жойининг меъёрий даражаси (35 градусли ажратиш чизиқли автотураргохларда 1 та автомобил учун 2,30х4,50 метр майдон ажратилиши, яъни 10,85м2) бўлишлиги, масжидларнинг камида битта минораси бўлишлиги, масжидлардаги ташқи ва ички безаклар уйғунлигининг таъминланиши зарурлиги, гумбазости қурилмалари ва меҳробларни безашда хошия, шарафа, равоқ, кундал ва анъанавий муқарнасли нақшлардан фойдаланиш зарурлиги, масжидларда таҳоратхоналар, хожатхонларнинг четроққа жойлаштирилиши ва иложи бўлган ҳолларда пастки қаватга ёки ер остига туширилиши бўйича муаллиф ишлаб чиққан тавсиялар Навои, Самарқанд ва Жиззах вилоятлари мусулмонлар идораси диний бошқармалари томонидан қурилаётган замонавий масжидларда қўллаш учун фойдаланилган. Мазкур илмий ва амалий тавсияларнинг амалиётга жорий қилиниши замонавий масжидлар архитектурасини ривожлантиришга, намозхонларга хизмат кўрсатиш сифатини оширишга, масжидларни замонавий меъморий–эстетик ва исломий талабларга мослаштириш имкониятларини яратишга хизмат қилган;
замонавий масжидлар типологияси Ўрта Осиё минтақасида ўтмишда кенг тарқалган гузар, жума, жоме ва намозгоҳлардан фарқли ўлароқ энди энди анча қисқарган кўринишда: гузар (маҳалла) ва жоме масжидлари тарзида шакллангани, аввалги жума ва намозгоҳ масжидларининг функциялари ҳозирда жоме масжидларига юклатилганлиги; замонавий масжидлар архитектураси миллий менталитет ва юксак бадиий эстетик ғоялар асосида яратилиши, айни пайтда, умуминсоний меъморий–бадиий қадриятларни ҳисобга олиши, ислом дунёсига хос илғор замонавий меъморий услублар таʼсиридан четда қолмаслиги; масжидларнинг намозхонларга хизмат кўрсатиш радиуси уларнинг мавқеи ва сиғимига боғлиқ ҳолда, яъни гузар масжидлариники 1,5–2 километргача, жоме масжидлариники эса намозхонларнинг масжидга машиналарда келишини ҳисобга олиб 3–4 километргача бўлишлиги; масжидларнинг шаҳар режасида жойлашиши шаҳар кварталлари, маҳаллалар гузарларида ва бозорларга яқин, намозхонларнинг келиб–кетишига қулай, катта кўчаларга яқин жойларда бўлишлиги; аёллар масжидга эркаклар кириб чиқадиган асосий эшикдан эмас, балки ён эшикдан ёки улар учун алоҳида аёллар блоки тарзида жой режалаштирилиши, аёллар масжидга ён эшикдан кириши кўзда тутилганда улар учун масжид залининг иккинчи ошёнидан меҳробли алоҳида хона ажратилиши; намозхонлар намоздан сўнг ўз оёқ кийимларини осон топиши ва кийимларнинг ёғингарчилик кунлари намгарчиликда қолиб кетмаслигини таʼминлаш мақсадида бино эшиклари олдидаги холл деворларига одам бўйи баландлигигача енгил ёғоч конструкцияли қатор токчалар ўрнатилишининг зарурлигига оид хулосалардан Навои, Самарқанд, Жиззах вилоятлари диний бошқармалари, “Ўзбекистон мусулмонлари идораси”нинг 2023 йил 23.июндаги №1863 сонли далолатномаси ва “Ўзбекистон шаҳарсозлик лойиҳалаш ва илмий–тадқиқот институти” давлат унитар корхонаси томонидан фойдаланилган (“ЎЗШАҲАРСОЗЛИК ЛИТИ” ДУКнинг 2023 йил 02 июлдаги 1-01/889-сон далолатномаси). Мазкур илмий натижаларнинг амалиётда қўлланилиши лойиҳаланаётган ва қурилаётган масжидлар архитектураси сифат даражасининг ошишига хизмат қилган.