Турсунова Нилуфар Мўйдиновнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган тармоғи номи): «Пҳасеолус вулгарис Л. турига мансуб дурагайларининг физиологик хусусиятлари ва морфохўжалик белгиларининг ирсийланиши», 03.00.07 - Ўсимликлар физиологияси ва биокимёси, 03.00.09 - Умумий генетика (биология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.3.PhD/B1264.
Илмий раҳбарлар: Усманов Рустам Махмудович, биология фанлари доктори, профессор; Аманов Бахтияр Хушбакович, биология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Чирчиқ давлат педагогика университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Чирчиқ давлат педагогика университети ҳузуридаги PhD.03/27.09.2024.В.82.03 рақамли Илмий кенгаш асосидаги бир марталик Илмий кенгаш.
Расмий оппонентлар: Матниязова Ҳилола Худайбергеновна, биология фанлари доктори, профессор; Чоршанбиев Нурали Эсанпўлатович, биология фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон миллий университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Пҳасеолус вулгарис Л. турига мансуб географик узоқ навларида морфохўжалик, физиологик, биокимёвий белгиларнинг намоён бўлиши, бу белгиларнинг Ф1-Ф2 дурагайларида ирсийланиши, ўзгарувчанлиги асосида ирсияти бойитилган янги генотиплар ажратиб олишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор оддий ловия навларининг ва Ф1 дурагайларида барглардаги хлорофилл “а”, ”б” ва каротиноид миқдори, умумий оқсил миқдори бўйича ижобий ва салбий оралиқ ҳамда ўта доминантлик ҳолатларида ирсийланиши, бунда доминантлик коеффициенти (ҳп) ота-она генотипларига боғлиқлиги аниқланган;
навлар ва Ф1-Ф2 дурагайлари уруғи таркибидаги умумий оқсил ва эркин аминокислоталар миқдори турлича эканлиги ҳамда ушбу кўрсаткичлар бўйича 3 та кластер гуруҳга ажралиши аниқланган;
ота-оналик шакллари ва Ф1-Ф2 дурагайларида кучли ижобий боғлиқлик бир туп ўсимликдаги уруғ вазни билан 1000 дона уруғ вазни ўртасида (р=0,86), баргдаги умумий хлорофилл миқдори ва умумий сув миқдори ўртасида (р=0,79; р=0,85), умумий хлорофилл миқдори ва хлорофилл “а” ўртасида (р=0,93), уруғ таркибидаги умумий оқсил миқдори ва транспирация жадаллиги ўртасида (р=0,81) мавжудлиги исботланган;
Пҳасеолус вулгарис Л. турига мансуб географик узоқ навлар ва Ф1 ўсимликларида умумий оқсил миқдори, 1000 дона уруғ вазни, битта ўсимликдаги умумий дуккаклар сони, битта дуккакдаги уруғлар сони, бир туп ўсимликдаги уруғ сони ва вазни белгилари ижобий ва салбий оралиқ ҳамда ўта доминантлик ҳолатларда ирсийланиши, Ф2 авлодида кенг кўламли трансгрессив ўзгарувчанлик юзага келиши аниқланган, рекомбинант шакллар генетик-селексион жараёнда бошланғич манба сифатида фойдланиш мумкин эканлиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Пҳасеолус вулгарис Л. турига мансуб дурагайларининг физиологик хусусиятлари ва морфохўжалик белгиларининг ирсийланиши бўйича олинган илмий натижалар асосида:
оддий ловияни морфохўжалик, физиологик, биокимёвий кўрсаткичлари юқори бўлган навлари ва Ф2 дурагайларидан ажратиб олинган рекомбинант шакллари Ўзбекистонни турли минтақаларида қурғоқчиликка чидамлилигини баҳолашда фойдаланилган (Қурғоқчил минтақаларда қишлоқ хўжалиги тадқиқотлари халқаро маркази (ИCАРДА) нинг 2024 йил 09 сентябрдаги 1616-сон маълумотномаси). Натижада, оддий ловия навлари ва Ф2 дурагайларидан ажратиб олинган рекомбинант шаклларининг ҳосилдор, эртапишар ва қурғоқчиликка чидамли намуналаридан келгусида селексион мақсадларда қўллаш имконини берган;
оддий ловияни хорижий намуналари ва Ф1-Ф2 дурагайлари Лалмикор деҳқончилик илмий-тадқиқот институтида амалиётга жорий этилган (Ўзбекистон республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2024 йил 12 ноябрдаги 05/06-02-974-сон маълумотномаси). Натижада, генофондни бойитиш, сақлаш ва улардан келгусида генетика, селекция соҳасида илмий тадқиқот ишларини олиб бориш мақсадида физиологик ва биокимёвий хусусиятлари мусассамлашган намуналарни бирламчи манба сифатида фойдаланиш ва электрон базаси ахборот-таҳлил тизимини шакллантириш бўйича фойдаланиш имконини берган;
Пҳасеолус вулгарис Л. турига мансуб географик узоқ навларни чатиштириш асосида олинган ирсий жиҳатдан бойитилган Ф2 дурагайлари Жанубий деҳқончилик илмий тадқиқот институти коллекциясига тақдим этилган (Ўзбекистон республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2024 йил 12 ноябрдаги 05/06-02-974-сон маълумотномаси). Натижада, ушбу юқори кўрсаткичли Ф2 дурагай рекомбинант шакллари институтнинг генофондини бойитиш билан бир қаторда, Республикамиз “Қишлоқ хўжалиги, биотехнология, экология ва атроф миҳит муҳофазаси” устувор йўналишидаги илмий тадқиқотларда бошланғич ашё сифатида фойдаланиш имконини берган.