Аллабердиев Бобур Бахтиёровичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертация ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража берадиган фан тармоғи): “Оʻзбек ва қозоқ тиллари ўртасида машинали таржима тизими”, 05.01.11 – Рақамли технологиялар ва сунъий интеллект (техника фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2023.4.PhD/Т4191
Илмий раҳбар: Рахмонов Зафар Равшанович, физика-математика фанлари доктори, доцент.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Мирзо Улуғбек номидаги Оʻзбекистон Миллий университети.
Илмий кенгаш фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, Илмий кенгаш рақами: Рақамли технологиялар ва сунʼий интеллектни ривожлантириш илмий-тадқиқот институти, DSc.13/30.12.2021.Т.142.01.
Расмий оппонентлар:
Мухамедиева Дилноз Тулкуновна, техника фанлари доктори, профессор;
Мадрахимов Шавкат Файзуллаевич, техника фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Тошкент ахборот технологиялари университети Нукус филиали.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади машинали таржиманинг анʼанавий усуллари ва илғор моделлари асосида 2 та туркий тиллар ўртасида таржима қилиш учун мос алгоритм ҳамда дастурий мажмуасини ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
ўзбек ва қозоқ тиллари грамматик қоидаларидан фойдаланилган ҳолда  қиёсий онтологик моделлари қурилган;
ўзбек-қозоқ тилининг параллел корпусидан фойдаланилган ҳолда лингвистик  қоидалар асосида билимлар базаси шакллантирилди;
ўзбек тили хусусиятларини инобатга олган ҳолда нейрон машинали ўқитиш алгоритмидан фойдаланиб таржима модели яратилган;
нейрон тўри асосида ўзбек ва қозоқ тиллари учун машинали таржима тизими ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши: Ўзбек ва қозоқ тиллари ўртасида машинали таржима тизими учун ишлаб чиқилган алгоритмлар ва уларнинг дастурий таъминоти ёрдамида олинган илмий янгиликлар асосида:
ўзбек ва қозоқ тилларининг грамматикалари ўртасидаги аниқланган ўхшашлик ва фарқлар, икки тил учун яратилган параллел корпус, шакллантирилган граматик қоидаларининг онтологик моделлари ва ишлаб чиқишган машинали ўқитиш алгоритмлардан Муҳаммад ал-Хоразмий номидаги Тошкент ахборот технологиялари университети Самарқанд филиалида бажарилган грантда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Рақамли технологиялар вазирлигининг 2024 йил 20 ноябрдаги
33-8/7790-сон маълумотномаси). Натижада ўзбек тили миллий корпусининг матнлар базасини ҳажмини кўпайтириш ва дастурий таъминотнинг аниқлилигини 15% ошириш имконини берган;
ўзбек-қозоқ тилининг ўзбек-қозоқ тилининг қиёсий онтологик модели асосида шакллантирилган билимлар базаси “Униcон СОФТ” МЧЖ Самарқанд вилоят филиалида тадбиқ этилган (Ўзбекистон Республикаси Рақамли технологиялар вазирлигининг 2024 йил 20 ноябрдаги 33-8/7790-сон маълумотномаси). Мазкур билимлар базаси асосида тузилган дастурий воситанинг таржимон модели натижалари Гоогле ва Яндех таржимон тизимлари каби натижа бериши ҳамда маълумотлар тўпламини кўпайтириш орқали натижаларни яхшилаш имкониятига эришиш мумкинлиги аниқланган. Маълумотларни таржима қилиш учун сарф қилинадиган вақт сарфини 11% га қисқартир имконини берган;
“Ўзбектелеком” АК Самарқанд шаҳар телекоммуникация боғламасида мижозлар билан алоқа жараёнида синовдан ўтказилган ва амалиётга жорий этилган. Синов натижасида тавсия этилган моделларнинг ютуқлари солиштирилиб, тизимнинг кучли ва заиф томонлари аниқланган. Ишлаб чиқилган моделлар ва усуллар табиий тилдаги матнларни автоматик равишда абстракциялаш ва қайта ишлашнинг бошқа амалий масалаларини ҳал қилишда, шунингдек, ахборот-қидирув тизимларида, о'қув дастурларини ишлаб чиқишда ва электрон та'лим тизимларида фойдаланиш мумкинлиги аниқланди. Тадқиқот ишида олиб борилган тажрибалар таълим, фан, санъат, соғлиқни сақлаш ва бошқа ижтимоий соҳалардаги ҳар қандай маълумотларни таржима қилишда қўлланилиши билан изоҳланади. (Ўзбекистон Республикаси Рақамли технологиялар вазирлигининг 2024 йил 20 ноябрдаги 33-8/7790-сон маълумотномаси). Натижада мижозлар билан мулоқот жараёнида 13.5 % тезлик бўйича самарали натижага эришиш имконини тақдим қилди.