Мамутов Бахрам Хожаниязовичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Ғарбий Тян-Шанда ёпиқ илдиз тизимли кўчатлардан маданий ўрмон барпо этишнинг ўрмон-экологик асослари (Ўзбекистон ҳудудида)”, 06.03.01 – Ўрмон экинлари. Селекция, уруғчилик ва шаҳарларни кўкаламзорлаштириш. Ўрмонлар агромелиорасияси ва ҳимоя ўрмонларини барпо этиш (қишлоқ хўжалиги фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.3.DSc/Qx276
Илмий раҳбар: Бердиев Эркин Турдалиевич, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўрмон хўжалиги илмий-тадқиқот институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент давлат аграр университети, DSc.05/29.04.2022.Qx.13.04..
Расмий оппонентлар: Кайимов Абдуҳалил, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор; Каримов Фарход Исамиддинович, биология фанлари доктори, катта илмий ходим; Мисирова Сурайё Абдумуталовна, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон Республикаси Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлиги хузуридаги Ўрмон хўжалиги агентлиги.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади тоғ шароитида асосий ўрмон ҳосил қилувчи игна ва япроқ баргли дарахтлар кўчатларини ёпиқ илдиз тизимли контейнерларда етиштиришниг мақбул усули ҳамда ушбу кўчатлар ёрдамида иқлим ва тупроқ шароити оғир бўлган лалми тоғ қияликларида маданий ўрмонзорлар барпо этиш усулларини ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор тоғ қиялиқларида ўрмон ҳосил қилувчи игна ва япроқ баргли дарахт кўчатларини етиштиришда ёпиқ илдиз тизимли полиетиленли контейнернинг мақбул тури (“Зип-лоcк”) ҳажми (15х20 см) ҳамда тупроқ озиқа субстратининг (55% ўрмон тупроғи, 30% чириган қўй гўнги, 15% дарё қуми) мақбул аралашмаси аниқланиб, уларни қўллаш орқали кўчатларнинг йиллик ўсиши йирик ҳажмли (15х25 см) контейнерларга нисбатан 1,7-2,1 баробарга (175-215% гача) оширилиб, кўчатларнинг кўкарувчанлигини эса 83-91% да таъминланиши илмий асосланган;
ҳажми 15х20 см га тенг “Зип-лоcк” полиетиленли ҳамда 18х25 см синтетик халтачали ёпиқ илдиз тизимли контейнерларда маҳаллий тупроқ озиқа субстратини қўллаб экилган кумушранг заранг уруғларининг унувчанлиги анъанавий усулга (кўчатхонада экилган) нисбатан 1,0-1,1 баробарга (7,0-9,0% га), кўчатлар ўсишини эса 1,4-1,5 баробарга (141-156 % га) оширилган;
“Зип-лоcк” полиетиленли контейнерларда етиштирилган дарахт кўчатларини чегаравий дала нам сиғимлигига нисбатан (ЧДНС-23%) тупроқ намлигини 60-65-70% да сақлаган ҳолда ёмғирлатиб суғоришни қўллаш орқали сув сарфини анъанавий (эгатлаб) суғоришга нибстан ўртача гектарига 540-623 м3 гача иқтисод қилиниши аниқланган;
Ғарбий Тян-Шан тоғ тизмасининг ўсимлик ўсиш шароити оғир ва сув танқис бўлган ғарбий ва жанубий қияликларида ёпиқ илдиз тизимли “Зип-лоcк” контейнерларда етиштирилган кўчатларни чуқурчали (кўчат илдиз буғинини тупроқнинг юза қатламидан 20 см чуқурга экиш) ҳамда тупроқларда нам сақловчи “КМС” гидрогелининг тупроқ оғирлигига нисбатан 0,2% меёрини (битта чуқурга 50-55 г) қўллаб экиш услуллари ёрдамида март-апрел ойларида экилган кўчатларнинг кўкарувчанлигини ўртача 80-85% гача, май ойида кечиктириб экишда 61-93% гача ошириши илмий асосланган;
ғарбий ва жанубий тоғ қияликларида экилган ёпиқ илдиз тизимли кўчатларнинг ўсиши ҳамда ўрмон билан қопланиш (жипслашиш) даражасини оширишда минерал ўғитнинг мақбул меёрини (Н90Р90К60) қўллаш, кўчатларнинг ўсишини назорат-ўғициз вариантга нисбатан
1,3-2,0 баробаргача (129-202%) ошириб, кўчатларнинг ўрмон билан қопланиш (жипслашиш) муддатларини эса 3-4 йилга жадаллаштириши исботланган;
ғарбий қияликда минерал ўғитнинг соф ҳолдаги Н90П90К60 меёри + “КМС” гидрогелининг 0,2% (битта чуқурга 50-55 г) + “Ураган форте” гербицидининг гектарига 1200 мл меёрларини биргаликда қўллаш орқали тупроқнинг 50-75 см қатламида намликни ёз ойларида (июл, август, сентябр) 4,5-4,7% га ошириш ҳисобига дўлана ва олма кўчатларининг ўсиб-ривожланишини ўғициз (ишловсиз) вариантга нисбатан 6,4-7,2 баробарга (643-722%) ошириши аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Ғарбий Тян-Шан тоғ ва тоғолди ҳудудларида асосий ўрмон ҳосил қилувчи дарахтларнинг (қрим қарағайи, эман, дўлана ва олма) ёпиқ илдиз тизимли кўчатларини етиштириш технологиялари ва улардан маданий ўрмон барпо этишнинг янги усулларини ишлаб чиқиш бўйича олиб борилган тадқиқот натижалари асосида:
“Ўрмон хўжаликлари учун ўрмон дарахт кўчатларини илдиз тизими ёпиқ “Зип-лоcк” полиетилен контейнерларда етиштиришга оид” илмий тавсиянома тасдиқланган (Ўзбекистон Республикаси Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлигининг 2024 йил 18 мартдаги №03-03/3-2627-сон маълумотномаси). Мазкур тавсиянома ўрмон хўжаликларида ёпиқ илдиз тизимли дарахт кўчатларини етиштиришда қўлланма сифатида хизмат қилмоқда;
контейнернинг мақбул “Зип-лоcк” тури, ҳажми (15х20 см), мақбул тупроқ субстрати (55% ўрмон тупроғи, 30% қўй гўнги, 15% дарё қуми), кўчатларни суғоришнинг мақбул усули (ёмғирлатиб) ҳамда меёрларини (25-30 л/м2) қўллаш ишланмаси Тошкент вилояти Оҳангарон ва Саксанота ҳамда Жиззах вилояти Зомин давлат ўрмон хўжаликларининг кўчатхоналарида жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлигининг 2024 йил 18 мартдаги №03-03/3-2627-сон маълумотномаси). Бунинг натижасида контейнер усулида 11 000 туп кўчатлари етиштирилиб, кўчат етиштириш самарадорлиги 1,7-2,1 баробаргача (175-215% га) оширилган;
тоғ қияликларида маданий ўрмон барпо этишда ёпиқ илдиз тизимли кўчатларни чуқурчали ва “КМС” гидрогелининг 0,2% меёрини қўллаб экиш, экилган дарахт кўчатларнинг ўсишини жадаллаштиришда минерал ўғитнинг соф ҳолда гектарига Н90Р90К60 ва Н120П180К90 меёрларини якка ҳамда минерал ўғитнинг гектарига Н90Р90К60 меёри, “КМС” гидрогелининг 0,2% (ҳар бир тупга 50-55 г) ҳамда “Ураган форте” гербицидининг 1200 мл/га меёрларини биргаликда комплекс қўллаш технологиялари Тошкент вилояти Оҳангарон давлат ўрмон хўжалигининг 1,5 га, Саксонота давлат ўрмон хўжалиги ишлаб чиқариш корхонасининг 1,0 га ҳамда Жиззах вилояти Зомин давлат ўрмон хўжалигининг 1,7 га майдонида жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлигининг 2024 йил 18 мартдаги №03-03/3-2627-сон маълумотномаси). Бунинг натижасида тоғ қияликларида экилган кўчатларнинг кўкарувчанлиги 75-80% гача, кўчатларнинг ўсиши эса 1,3-2,0 баробаргача (129-202%) оширилиб, кўчатларнинг ўрмон билан қопланиш (жипслашиш) муддатлари эса 3-4 йилга жадаллашган.