Насруллаева Нафиса Зафаровнанинг

фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Инглиз ва ўзбек тилларида оламнинг фразеологик манзарасидаги гендер концептларининг шаклланиши», 10.00.06–Қиёсий адабиётшунослик, чоғиштирма тилшунослик, таржимашунослик (филология фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B 2018.1.DSc/Fil31.

Диссертация бажарилган муассаса номи: Самарқанд давлат чет тиллар институти.

ИК фаолият кўрсатаётган муассасалар номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети, Самарқанд давлат чет тиллар институти, Андижон давлат университети, DSc.26.04.2018.Fil.01.10.

Расмий оппонентлар: Маматов Абди Эшонқулович, филология фанлари доктори, профессор; Рахимов Ғанишер Худойқулович, филология фанлари доктори, доцент; Сюй Хун, филология фанлари доктори, Шанхай хорижий тадқиқотлар университети профессори.

Етакчи ташкилот: Бухоро давлат университети.

Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади: оламнинг инглиз ва ўзбек фразеологик манзараларида гендер концептлар шаклланиши жараёнининг моҳиятини очиб бериш ҳамда уларнинг универсал ва миллий-маданий хусусиятларини аниқлашдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

инглиз ва ўзбек тиллари фразеологик тизимидаги гендер кўрсаткичли бирликларни танлаб олиш ва таснифлаш учун шахс олмошлари фаоллашувига асосланган грамматик, суффикслар истеъмолида намоён бўладиган морфологик, атоқли ва турдош отлар қўлланилишига таянадиган лексик ва луғавий маънога нисбатан фарқланадиган семантик мезонлар шакллантирилган;

қиёсланаётган тиллар фразеологияси материали замирида гендер концептлари шаклланиш жараёнининг тил бирликларининг лексик маъносини акс эттирувчи семантик, компонентларнинг тасаввурий маъноси билан боғлиқ ассоциатив ва экстралингвистик билимларга асосланган концептуал босқичларда кечиши исботланган;

таҳлил қилинаётган тилларнинг фразеологик бирликлари тузилмасида гендер компонент этимологияси аниқланган ҳамда улар семантикасининг когнитив, миллий-маданий, тарихий-этимологик хусусияти ёритилган;

фразеологик бирликларининг семантик, антропоцентрик, когнитив, лингвомаданий белгиларига таянган ҳолда ажратиладиган гендер семантиканинг турлари ҳамда эркак ва аёлларнинг ташқи кўриниши, ёши, оилавий ва ижтимоий мавқеи, интеллектуал ва шахсий хусусиятларини намоён қилувчи параметрлари ва адабиёт, жуғрофия, маданият, тарих ва кундалик ҳаётга оид билим структуралари таснифи ишлаб чиқилган;

инглиз ва ўзбек тиллари фразеологик бирликларида фаоллашадиган гендер маъносини бевосита воқелантирувчи денотатив семантика, қарама-қарши жинс денотатига тегишли зидланувчан семантика, тагмаъноли гендер компонентининг метафорик кўчимига асосланган кўчма маъно ва гендер кўрсаткичли фразеологик бирликда мавжуд бўлган гендер маъносининг йўқолишидан иборат нейтраллаштирувчи семантикаси ажратилган;

тадқиқ қилинаётган тиллардаги гендер кўрсаткичли фразеологик бирликларнинг фаоллашувида намоён бўладиган лексик ва семантик нуқтаи назаридан ўхшашлик, грамматик, морфологик ва лисоний-маданий нуқтаи назаридан эса фарқли томонлари (изоморф ва алломорф хусусиятлари) аниқланган;

ижтимоий ва оилавий муносабатлар доирасидаги эркаклар ва аёлларнинг гендер роллари қиёсланган ҳамда инглиз ва ўзбек фразеологик  тизимининг чоғиштирма ўрганилиши асосида гендер концептларининг шаклланишида инглиз ва ўзбек халқининг миллий қадриятлари, тафаккури, анъаналарини акс эттирадиган этномаданий хусусиятлари очиб берилган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Ишлаб чиқилган параметрлар асосида инглиз ва ўзбек фразеологиясида гендер концептларининг шаклланиши ва уларнинг тарихий-ижтимоий ва миллий-маданий ўзига хослигини аниқлаш асосида:

қиёсий-чоғиштирма таҳлил жараёнида инглиз ва ўзбек фразеологик бирликларида аниқланган деривацион хусусиятлар «Тил тараққиётининг деривацион қонуниятлари» мавзусидаги ОТ–Ф8–062 рақамли фундаментал тадқиқот лойиҳасида ўз ифодасини топган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 21 июндаги 89-03-2353-сон маълумотномаси). Илмий натижанинг қўлланилиши тилларнинг ўзига хос миллий хусусиятларини аниқлаш ва уларнинг тиллараро деривацион муносабатларини ўрганиш имконини берган;

оламнинг инглиз фразеологик манзарасида эркак ва аёл андазаларини ишлаб чиқилган параметрларга асосланган ҳолда тадқиқ қилиш моделидан Лондон Метрополитен университетининг гуманитар ва ижтимоий фанлар факультетида лексикография, стилистика, социолингвистика ва таржима назарияси йўналишларидаги илмий тадқиқотларни олиб бориш учун фойдаланилган (Лондон Метрополитен университетининг 2016 йил 15 августдаги маълумотномаси). Инглиз фразеологияси материали асосида “эркак” ва “аёл” концептлари шаклланишининг ишлаб чиқилган параметрлари гендер тилшунослигининг ривожланишига улуш қўшган;

идиоматик ифодаларни ўрганиш, нутқда улардан тўғри фойдаланишга оид материаллар ҳамда инглиз, рус ва ўзбек тил бирликларининг қиёсий таҳлили “Инглиз тилининг амалий курси” фанини ўрганиш учун мўлжалланган “5120100-Филология ва тилни ўқитиш (инглиз тили)” бакалавриат йўналиши бўйича давлат таълим стандартига киритилган (Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университетининг 2018 йил 20 июндаги  01/1036-сон маълумотномаси). Таклиф этилган материаллар инглиз фразеологик бирликларини самарали ўрганишга, уларни инглиз тилидан рус ва ўзбек тилларига тўғри таржима қилишга хизмат қилган;

инглиз ва ўзбек гендер кўрсаткичли фразеологик бирликларни компонент таҳлил қилиш жараёнида олинган натижалардан И-204-4-5 рақамли “Инглиз тили мутахассислик предметларидан ахборот-коммуникацион технологиялари асосида виртуал ресурслар яратиш ва ўқув  жараёнига жорий этиш” номли инновацион тадқиқот лойиҳасида фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 18 сентябрдаги 89-03-3417-сон маълумотномаси). Инглиз тили гендер кўрсаткичли фразеологик бирликларни умумий фразеологик захирадан ажратиб олиш учун таклиф этилган мезонлар, уларнинг структурасидаги гендер компонентини лексик нуқтаи назардан таҳлил қилиш натижалари уларнинг семантик маъносини чуқур ўрганиш имконини берган ва инглиз тили лексикаси ва фразеологиясига  доир виртуал ресурслар яратишга оид методик тавсияларни шакллантиришда назарий асос бўлган;

инглиз ва ўзбек тилларидаги гендер белгили фразеологик бирликларнинг нутқий фаоллашуви бўйича олинган натижалардан Cамарқанд вилоят телерадиокомпаниясининг «Уйимдаги хазина» кўрсатувини тайёрлашда фойдаланилган (Самарқанд вилоят телерадиокомпаниясининг 2018 йил 20 сентябрдаги 09-02/438-сон маълумотномаси). Бу эса фразеологик бирликларнинг семантик моҳиятига оид тўпланган маълумотлардан болаларга инглиз ва ўзбек тилини ўргатишда кенг фойдаланиш имкониятини яратган.