Каримбаев Элдор Халмуратовичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Легирланган юқори ҳароратли ўтаўтказувчан купратларнинг нормал ва ўтаўтказувчан ҳолатларидаги ғайриоддий термодинамик хусусиятларининг миқдорий назарияси”, 01.04.02 – Назарий физика (физика-математика фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.3.DSc/FM279
Диссертация бажарилган муассаса номи: “ТИҚХММИ” МТУ ҳузуридаги Фундаментал ва амалий тадқиқотлар институти ва ЎзР ФА Ядро физикаси институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: “ТИҚХММИ” МТУ ҳузуридаги Фундаментал ва амалий тадқиқотлар институти ҳузуридаги DSc.03/31.03.2022.Т/FM.10.04 рақамли Илмий Кенгаш.
Илмий маслаҳатчи: Джуманов Сафарали, физика-математика фанлари доктори, профессор.
Расмий оппонентлар: Расулов Рустам Явкачевич, физика-математика фанлари доктори, профессор (Фарғона давлат университети); Сапаев Усман Каландарович, физика-математика фанлари доктори (И.М. Губкин номидаги Россия давлат нефт ва газ институти); Гафур Гулямов, физика-математика фанлари доктори, профессор (Наманган муҳандислик-қурилиш институти).
Етакчи ташкилот: Ал-Фаробий номидаги Қозоқистон Миллий университети.
Диссертация йўналиши: назарий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади кам ва оптимал легирланган ЙҲЎЎ-купратларининг нормал ва ўтаўтказувчан ҳолатларидаги ғайриоддий термодинамик ва бошқа боғлиқ хусусиятларининг миқдорий назариясини ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
легирланган ЙҲЎЎ-купратларидаги биполаронлар ва кичик (поларон) Купер жуфтликларининг Босе-Эйнштейн конденсатсияси ҳароратига ташқи босим ва бозонлараро о'заро та'сирнинг жуда о'хшаш ва сезиларли тарзда намоён бо'лиши ко'рсатилди;
легирланган ЙҲЎЎ-купратларининг нормал ҳолатидаги ғайриоддий термодинамик хусусиятларни то'ғри тасвирлайдиган миқдорий назария ишлаб чиқилган;
ЙҲЎЎ-купратларининг нормал ҳолатидаги термодинамик параметрлар (электрон иссиқлик сиғими)нинг характерли ҳароратга боғлиқлиги аниқланган ва улар ҳисоблаш натижаларига асосланган;
Ла₂₋ₓСрₓCуО₄ ва ЙБа₂Cу₃О₇₋δ асосли ЙҲЎЎ-купратларининг Тс ҳароратидан юқоридаги ғайриоддий термодинамик хусусиятларнинг ҳақиқий табиати ва келиб чиқиши аниқланган ҳамда ушбу ЙҲЎЎ-купратларининг нормал ҳолатидаги электрон иссиқлик сиғимининг ҳароратга боғлиқ экспериментал натижалари изоҳланди;
биринчи марта легирланган ЙҲЎЎ-купратларининг ўта ўтказувчан ҳолатидаги ғайриоддий термодинамик ва бошқа боғлиқ хусусиятларни тўғри тасвирлайдиган миқдорий назарияси ишлаб чиқилди ва легирланган ЙҲЎЎ-купратларидаги кичик Купер жуфтликлардан ташкил топган ўтаоқувчан (ўтаўтказувчи) Босе-газининг иссиқлик сиғими ва энтропияси учун аналитик ифодалар паст ҳароратлар Т≪Тc да ва Тc га яқин ҳароратларда олинди;
легирланган ЙҲЎЎ-купратларининг ўтаўтказувчан ҳолатидаги термодинамик параметрларнинг характерли ҳароратга боғлиқлиги аниқланиб, Тc ҳароратидан паст ҳароратлардаги экспериментал равишда кузатилган ғайриоддий термодинамик хусусиятлар, хусусан, иссиқлик сиғимининг λ-га ўхшаш ғайриоддийликлари изоҳланди;
биринчи марта Гинзбург-Ландау феноменологик назарияси ва 3Д Босе-суюқлик ўта ўтказувчанликнинг микроскопик назариясидан фойдаланган ҳолда ИИ турдаги бозон (купрат) ўта ўтказувчиларининг термодинамик критик магнит майдони Ҳc(Т) ва юқори критик магнит майдони Ҳc2(Т) учун янги ифодалар олинди;
ЙҲЎЎ-купратларининг термодинамик магнит майдони Ҳc(Т), юқори критик магнит майдони Ҳc2(Т) ва янги ўта ўтказувчи тартиб параметри ΔСC(Т) нинг характерли ҳароратга боғлиқлиги аниқланиб, ЙҲЎЎ-купратларида Ҳc(Т), Ҳc2(Т) ва ΔСC(Т) яқинида кинк-га ўхшаш хусусиятлар мавжуд бўлиши мумкинлиги исботланди.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Легирланган юқори ҳароратли ўтаўтказувчан купуратларнинг нормал ва ўтаўтказувчан ҳолатларидаги ғайриоддий термодинамик ва бошқа ўзига хос хусусиятларини ўрганиш асосида қуйидагилар аниқланди:
ташқи босим (кучланиш) ва бозонлараро ўзаро таъсирнинг биполаронлар ва кичик поларон Купер жуфтларининг БЕК ҳароратига таъсири легирланган ЙҲЎЎ-купуратларда ўхшаш ва сезиларли тарзда намоён бўлади. Ушбу натижалар хорижий тадқиқотчилар (Int. Jour. of Mod. Phys. B 30, No. 26 (2016) 1650186, The European Physical Journal B 86 (2013) 312, Jour. of Low Temp. Phys. 213 (2023) 291, Physica C 604 (2023) 1354177, Jour. of Supercond. and Nov. Mag. 35 (2022) 3529) томонидан ҳаволалар берилган. Ушбу илмий натижалар ташқи босим ва бозонлараро ўзаро таъсирнинг легирланган ЙҲЎЎ-купуратларда биполаронлар ва кичик поларон Купер жуфтларининг БЕК ҳароратига таъсирини изоҳлаш имконини берди;
диссертатсияда ишлаб чиқилган ва легирланган ЙҲЎЎ-купуратларнинг нормал ҳолатдаги ғайриоддий термодинамик хусусиятларини, шунингдек, уларнинг термодинамик параметрларининг характерли ҳароратга боғлиқ ўзгаришини тасвирлайдиган миқдорий назария хорижий тадқиқотчилар томонидан қўлланилди (Jour. of Phys. 592 (2015) 012075, Int. Jour. of Mod. Phys. B 29, No.24 (2015) 1550180, Phys. Lett. A 383 (2019) 1330). Ушбу илмий натижалар юқори ҳароратли ўта ўтказувчи материалларнинг нормал ҳолатидаги электрон иссиқлик сиғимининг хатти-ҳаракатини тушунтиришга ёрдам берди;
ЙҲЎЎ-купуратлар (Ла2-хСрхCуО4 ва ЙБа2Cу3О7-δ) нинг Тc дан юқори ҳароратдаги термодинамик хусусиятлари ғайриоддийликлари моҳияти ва келиб чиқишини аниқлаш ва тажриба натижаларини изоҳлаш хорижий тадқиқотчилар томонидан ишлатилди (Ж. Пҳйс. Чем. Солидс 161 (2022) 110451, Пҳйсиcа А 517 (2019) 197, Пҳйсиcа Сcрипта 94, Но.5 (2019) 273, Пҳйс. Летт. А 381 (2017) 3089). Ушбу натижалар наноструктурали қатламлар ва фотон кристаллардан фойдаланган ҳолда самарали қуёш элементларини яратиш ва амалий қўллашнинг илмий асосларини ишлаб чиқишда ёрдам берди;
биринчи марта ишлаб чиқилган миқдорий назария, ЙҲЎЎ-купуратларнинг ўтаўтказувчан ҳолатидаги ғайриоддий термодинамик ва бошқа ўзига хос хусусиятларини ва легирланган ЙҲЎЎ-купуратларда кичик поларон Купер жуфтлари ўтаоқувчан суюқлик газининг иссиқлик сиғими ва энтропиясининг аналитик ифодаларини Т<<Тc паст ҳароратларда ва Тc га яқин ҳароратларда тасвирлайди, хорижий тадқиқотчилар томонидан қўлланилди (Handbook of Superconductivity: Fundamentals and Materials, 1 (2022) 73, Physica C 562 (2019) 56, Phys. Lett. A 452 (2022) 128447, Phys. Lett. A 383 (2019) 1330). Ушбу илмий натижалар ўзгарувчан купуратларда заряд ташувининг табиати ҳақида тушунча берди.
легирланган ЙҲЎЎ-купуратларнинг ўтаўтказувчан ҳолатидаги термодинамик параметрларнинг характерли ҳароратга боғлиқ ўзгаришлари натижалари ва Тc дан пастдаги ғайриоддий термодинамик хусусиятларнинг хатти-ҳаракатини, айниқса Тc яқинида ҳароратга боғлиқ λ-га ўхшаш аномалияларни хорижий тадқиқотчилар томонидан қўлланилди (Mod. Phys. Lett. B 38, No. 19 (2024) 2450147, Eurasian Phys. Tech. Jour. 21 No. 1 (2024) 47, Sci. Rep. 2019, Low Temp. Phys. 48 (2022) 72, Ann. der Physik (2019), Int. Jour. of Mod. Phys. B 32, No. 11 (2018) 1850130, Phys. Stat. Sol. b 2021, Phys. Lett. A 384 (2020) 126701). Ушбу илмий натижалар ЙБCО купуратларида псевдотирқишнинг ҳароратга боғлиқ ўзгариш максимумини БЕК-БКС кроссоvер ҳарорати сифатида танлашнинг илмий асосини берди.
ЙҲЎЎ-купуратларда термодинамик критик магнит майдон Ҳc(Т), юқори критик магнит майдон Ҳc2(Т) vа янги ўтаўтказуvчанлик тартиб параметри ΔСC(Т) учун олинган ифодалар, ушбу параметрларнинг характерли ҳароратга боғлиқ ўзгаришлари vа Ҳc(Т), Ҳc2(Т) vа ΔСC(Т) яқинида кинк-симон хусусиятларнинг маvжудлиги хорижий тадқиқотчилар томонидан қўлланилди (Phys. Lett. A 381 (2017) 2731, New J. Phys. 24 (2022) 093026, Pramana 97 (2023) 205, Mod. Phys. Lett. B 35 (2021) 2150190). Ушбу ма'лумотлар параметрларнинг ҳароратга боғлиқ ўзгаришларини аниқлаштириш vа ЙҲЎЎ-купуратлар учун Ҳc(Т), Ҳc2(Т) vа ΔСC(Т) да кинк-симон хусусиятларнинг маvжудлигини тасдиқлаш имконини берди.