Усмонқулова Азиза Анвар қизининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган тармоғи номи): «Оғир металлар катионлари (Ни ва Cд) билан ифлосланган тупроқларнинг микробиологик ремедиацияси», 03.00.04 – Микробиология ва вирусология (биология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.1.PhD/В1089.
Илмий раҳбар: Кадирова Гулчеҳра Хакимовна, биология фанлари доктори, катта илмий ходим.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Микробиология институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Микробиология институти, DSc.02/30.12.2019.B.38.01.
Расмий оппонентлар: Хўжамшукуров Нортожи Абдухолиқович, биология фанлари доктори, профессор; Махсумханов Аҳмаджон Аъзамханович, биология фанлари номзоди.
Етакчи ташкилот: Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Ни2+ ва Cд2+ катионларига чидамлилиги юқори бўлган маҳаллий бактерия штамларининг Ни2+ ва Cд2+ катионлари билан ифлосланган тупроқларни биоремедиация қилиш имкониятларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Самарқанд ва Қашқадарё вилоятларининг оғир металлар билан ифлосланган тупроқларидан ажратиб олинган Cд2+ ва Ни2+ ионларининг турли консентрацияларига яшовчанлиги юқори бўлган бактериялар аниқланиб, морфологик-културал, биокимёвий ва молекуляр-генетик хусусиятлари асосида бактериялар маҳаллий штаммларининг Псеудомонас аеругиноса 18, Энтеробаcтер лудwигии 11Уз, Энтеробаcтер cлоаcае Уз_5 турларга мансублиги аниқланган;
бактерияларнинг Cд2+ ва Ни2+ ионлари таъсирида морфологик-културал ва физиологик-биокимёвий хоссалари аниқланган, хусусан, Cд2+ катионинг 4,1 мг/л консентрацияси таъсирида ҳужайралар шакли назоратга (0,5-1,0 х 1,5-5,0 мкм) нисбатан 1,5-2 баробар йириклашганлиги ва 24,6 мг/л консентрацияда ўстирилган ҳужайраларнинг эни 0,4-0,7 мкм гача қисқариши, Ни2+ нинг 574,2 мг/л консентрациясида желатиназа, нитрат редуктаза фаоллиги, сахароза ва маннозани ўзлаштириш хусусияти ингибирланиши аниқланган;
Илк бор Cд2+ ва Ни2+ катионларига ўта чидамли бактериялар маҳаллий штаммларининг ўсиши ва ривожланишида оғир металларнинг миқдори 5 РЕЧУ дан 30 РЕЧУ гача ошиб бориши билан 1-аминоциклопропан-1-карбоксилат деаминаза ва супероксид десмутаза ферментлари, фитогормонлар ва экзополисахаридлар ишлаб чиқариши ҳам ортиб бориши аниқланган;
Ни2+ ва Cд2+ ионлари билан кучли ифлосланган ҳудудларни микробиологик ремедиациясини таъминлашда микроорганизмларнинг маҳаллий штаммларидан фойдаланиш имкониятлари асосланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Микроорганизмлар томонидан Ни2+ ва Cд2+ катионлари билан ифлосланган тупроқларнинг биоремедиацияси бўйича олинган илмий натижалар асосида:
Самарқанд ва Қашқадарё вилояти кимё корхоналари атрофидаги оғир металлар билан ифлосланган тупроқлардан оғир металларга чидамли ва резистентлиги юқори Псеудомонас ва Энтеробаcтер авлодларига мансуб штаммлари ажратиб олинган. Ажратилган бактериал штаммлари генетик идентификация қилинган ҳамда штаммларнинг 16С рРНК нуклеотидлар кетма-кетлиги Натионал Cентер фор Биотечнологй Информатион (НCБИ) маълумотлар баъзасида Псеудомонас аеругиноса 18 (ОҚ932917.1), Энтеробаcтер лудwигии 11УЗ (ОҚ932957.1), Энтеробаcтер cлоаcае УЗ_5 (ОҚ932923.1) рўйхатдан ўтказилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2023-йил 23-октябрдаги 4/1255-2357-сон маълумотномаси). Натижада “Саноат учун муҳим микроорганизмлар тўплами” коллекциясини бойитиш, электрон базаси ахборот-таҳлил тизимини шакллантириши ҳамда дунёнинг турли минтақаларида Псеудомонас ва Энтеробаcтер авлодларига мансуб турларни тадқиқ қилишда глобал доирада фойдаланиш имконини берган;
токсик элементларга юқори резистент бўлган микроорганизмларнинг маҳаллий штаммлари Псеудомонас аеругиноса 18, Энтеробаcтер cлоаcае Уз_5 ва Энтеробаcтер лудwигии 11 Уз асосида тайёрланган суюқ суспензияли микроб консорсиуми асосида тайёрланган биопрепарати Самарқанд вилояти, Пасдарғом тумани кимё заводи корхонаси атрофидаги “Каримқулов Арслонқул” фермер хўжалиги тупроқларида ҳамда Қашқадарё вилояти, Дехқонобод тумани, “Калий заводи” корхонаси атрофидаги дала майдонларида жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалик вазирлигининг 2023-йил 21-ноябрдаги 04/29-06/1372-сонли маълумотномаси). Натижада микроб консорсиум тупроққа қўлланилгандан кейинги 3 ой давомида Cд2+ ва Ни2+ катионлари ҳаракатчан формаларининг тупроқдаги рухсат этилган миқдоридан 5 ва 10 марта юқори консентрасиясини мос равишда 16 ва 12% дан, 18 ва 14% гача умумий консентрасиядаги ҳаракатчан формаларининг эса 20-23% га камайтириш имконини берган;
микроб консорсиуми асосида тайёрланган биопрепарат тупроқда экзополисахаридлар, фитогормонлар, антиоксидант ферментлар синтезлаши туфайли оғир металлар ва пестисидлар билан ифлосланган тупроқларнинг унумдорлигини ошириши ва ўсимликларнинг стресс шароитларига мослашувчанлигини таъминлашида қўлланилиши Самарқанд вилояти, Пасдарғом тумани кимё заводи корхонаси атрофидаги “Каримқулов Арслонқул” фермер хўжалиги тупроқларида ҳамда Қашқадарё вилояти, Дехқонобод тумани, “Калий заводи” корхонаси атрофидаги дала майдонларида жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалик вазирлигининг 2023-йил 21-ноябрдаги 04/29-06/1372-сонли маълумотномаси). Натижада ишлов берилган буғдой ўсимлиги ниҳолларининг унувчанлиги назоратга нисбатан 4-6% га юқори бўлган, ўсимлик поялари бақувват, фотосинтез жараёни жадал амалга ошганлиги ҳамда назоратга нисбатан тажриба вариантларида ҳосилдорлик 3-4 сентнерга ошиши имконини берган.