Aманова Гузал Икромовнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Жанубий Оролқумда тарқалган Nitraria schoberi L. ўсимлигининг кимёвий таркиби ва in vitro шароитида кучли шўрланиш муҳитига адаптациялаш биотехнологияси», 02.00.10 – Биоорганик кимё (биология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.2.PhD/B588.
Илмий раҳбар: Зиявитдинов Жамолитдин Фазлитдинович, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Биоорганик кимё институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Биоорганик кимё институти, DSc.02/30.12.2019.K/В.37.01.
Расмий оппонентлар: Қўшиев Ҳабибжон Ҳожибобоевич, биология фанлари доктори, профессор; Гафуров Махмуджон Бакийевич, кимё фанлари доктори, профессор.
Йетакчи ташкилот: Тошкент кимё-технология институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Жанубий Оролқумда тарқалган Nitraria schoberi ўсимлигининг кимёвий таркибини аниқлаш, биологик фаол моддаларини скрининг қилиш, in vitro усулида микроклонал кўпайтириш ҳамда Оролқумнинг кучли шўрланган тупроқларига адаптацияланган микрониҳолларини олишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор N.schoberi илдизи ва вегетатив органлари таркибидан 37 та, тупроғи таркибидан 32 та кимёвий элементларнинг миқдори аниқланиб, ўсимлик барглари таркибидаги макро- микроэлементлар, умумий ва эрувчан оқсиллар, эркин аминокислоталари шўрланиш даражаси юқори бўлган ҳудуд Жанубий Оролқумда, Устюрт ва Возрождение ороли намуналарига нисбатан ортганлиги ҳамда В9 ва РР витаминлар, глюкоза, фруктоза каби углеводларга бой манба эканлиги аниқланган;
N. schoberi ўсимлигининг ер устки қисмидан полифеноллар йиғиндиси ажратиб олиб, 19 та полифенол бирикмаси ҳамда улар орасида вирусларга қарши фаоллиги аввалдан маълум бўлган 3,6-бис-О-галлоил-1,2,4-три-О-галлоил-β-D-глюкоза, 2-бис-О-галлоил-1,3,4,6-тетра-О-галлоил-β-D-глюкоза ва 1,2,3,6-тетра-О-галлоил-β-D-глюкоза каби полифеноллар ҳам борлиги аниқланган;
N. schoberi ўсимлик уруғларининг лаборатория, дала ва in vitro шароитида унувчанлиги, унувчанликка таъсир қилувчи омиллар ҳамда уруғларини in vitro шароитида кўпайтиришнинг энг мақбул стериллаш усули, оптимал озуқа муҳити ҳамда уларнинг меъёрлари аниқланган;
Орол денгизи қуриган тубининг координаталари N43°53,721660', E58°48,034980' ва N44°08'18,6731", E58°52'17,2930" бўлган ҳудудлари тупроғидан сувда эрувчан тузлар ажратиб олиниб, ушбу тузларни in vitro шароитида озуқа муҳитига қўшиш орқали N. schoberi микрониҳоллари кучли шўрланиш муҳитига мослаштирилган ҳамда туз стресси таъсирида ўсимлик микрониҳоллари таркибидаги эркин пролин, аланин, метионин ҳамда АБК нинг миқдори ортганлиги исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
N. schoberi ўсимлигини кимёвий таркиби ва in vitro шароитида кучли шўрланиш муҳитига адаптациялаш биотехнологияси буйича олинган илмий натижалар асосида:
Оролқумнинг кучли шўрланган тупроқларида ўсишга мослаштирилган кўчатлик биоматериалларини кўпайтириш бўйича ишлаб чиқилган тавсиялар Қорақалпоғистон қишлоқ хўжалиги ва агротехнологиялар институти амалиётига жорий қилинган (Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудий бошқармасининг 2024 йил 19 январдаги ВК-03-87-сонли маълумотномаси). Натижада, N. schoberi кўчатларини Оролқум ҳудудларига экиш орқали бирламчи плантациялар ташкил қилиш имконини берган;
N. schoberi кўчатлари Қорақалпоғистон Республикаси Ўрмон хўжалиги Мўйноқ тумани бўлими амалиётига жорий қилинган (Қорақалпоғистон Республикаси Ўрмон хўжалиги қўмитасининг 2024 йил 25 майдаги 1-386-сонли маълумотномаси). Натижада, Орол денгизининг қуриган тубида чўл ўрмончилигини ривожлантириш ва ҳимоя ўрмонзорлар майдонларини кенгайтириш имконини берган.