Хайруллаев Хуршиджон Зайниевичнинг

фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Тил ва нутқ бирликларининг иерархик муносабатлари», 10.00.11–Тил назарияси. Амалий ва компьютер лингвистикаси (филология фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам:B2017.3.DSc/Fil81.

Илмий маслаҳатчи: Турниёзов Неъмат Қаюмович, филология фанлари доктори, профессор.

Диссертация бажарилган муассаса номи: Самарқанд давлат чет тиллар институти.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, рақами: Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети, DSc. 27.06.2017 Fil.19.01 рақамли илмий кенгаш асосидаги бир марталик илмий кенгаш.

Расмий оппонентлар: Маматов Абди Эшонқулович, филология фанлари доктори, профессор; Муҳамедова Саодат Худойбердиевна, филология фанлари доктори; Ҳакимов Муҳаммадхон Хўжахонович, филология фанлари доктори.

Етакчи ташкилот: Ўзбекистон Фанлар академияси Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти.

Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади тил ва нутқ бирликлари иерархик муносабати илмий талқинини амалга оширишдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги: 

сатҳтушунчаси ҳақидаги анъанавий назариянинг мунозарали ўринлари аниқланган ҳамда сатҳни белгилашнинг тил бирликлари билан боғлиқлиги асосланган;

тил бирликлари сатҳ тушунчасининг асосида ётиши, тил сатҳлари сони ҳам шунга мувофиқ бўлмоғи лозимлиги ўзбек тили материаллари асосида исботланган;

тил сатҳлари ҳам, нутқ сатҳлари ҳам бир-бирининг иштирокисиз мавжуд бўла олмаслиги, шу боис уларни фақат нисбий автономлиги асосланган;

гапнинг нутқ бирлиги эканлиги асосланган, гап сатҳида барча тил бирликлари ва сатҳларининг иерархик муносабатга киришиши далилланган;

тил сатҳлари ичида синтагматик муносабат мавжудлиги ва уларнинг ҳар бири система ичида система тарзида фаоллик кўрсатиши очиб берилган;

нутқ бирликларининг гап, мураккаб синтактик қурилма ҳамда абзацдан иборат эканлиги аниқланган ва нутқ сатҳлари белгиланган.

 IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Тил ва нутқ бирликларининг иерархик муносабатини, сатҳлар ва сатҳлараро муносабатларни тадқиқ этиш жараёнида олинган натижалар асосида:

сўзнинг тил бирликларининг гап сатҳига кўчирилишини таъминловчи асосий восита саналиши, умумий маъно унга грамматик маъно қўшилгандан сўнг шаклланишига оид хулосаларданОТ-Ф8-027 рақамли «Қўлёзма манбаларнинг миллий маънавий ва адабий мерос тарғиботидаги аҳамияти» (2008–2011) мавзусидаги фундаментал лойиҳада фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 13 мартдаги 89-03-975-сон маълумотномаси). Натижада тил ҳодисаларини нутқ ҳодисаларидан фарқлаб ўрганишга доир масалалар ечимини мукаммаллаштириш имконияти яратилган;

тил ва нутқ бирликлари ҳамда уларнинг парадигматик, синтагматик ва иерархик қонуният асосидаги муносабатлари билан боғлиқ хулосалардан 5111200 – ўзбек тили ва адабиёти таълим йўналишида Республика олий ўқув юртлари ўзбек филологияси факультети бакалаврлари учун дарслик сифатида тавсия этилган «Умумий тилшунослик» дарслигини яратишда фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 8 июндаги 89-03-2264-сон маълумотномаси). Натижада дарсликда тил ва нутқ бирликлари ва уларнинг парадигматик, синтагматик ҳамда иерархик қонуниятини талабаларга тушунтириш имкониятларини кенгайтиришга эришилган;

фонема, морфема ва сўзларнинг тилдаги ҳолати ва уларнинг нутқда гап таркибида қўлланилиши ҳолатлари ҳақидаги хулосалардан олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги томонидан Республика чет тиллар олий ўқув юртлари олмоншунос талабалари учун дарслик сифатида тавсия қилинган «Немис тили» дарслигини яратишда фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 8 июндаги 89-03-2264-сон маълумотномаси).  Натижада дарсликда фонема, морфема ва сўзларнинг тилдаги ҳолати ва уларнинг нутқда гап таркибида қўлланилишини талабаларга тушунтирилиши соддалаштирилган;

тил сатҳлари ичида синтагматик муносабат мавжудлиги ва нутқ бирликлари ҳақидаги маълумотлар ИТД-1, А-1-219 рақамли «Таълим тизимида хорижий тил (инглиз) йўналишидаги олий таълим муассасаларида умумевропа компетенциялари (CEFR) бўйича С1 даражасини эгаллашни таъминлайдиган ўқув-услубий мажмуа яратиш» мавзусидаги амалий лойиҳа (2015–2017) доирасида фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 13 мартдаги 89-03-975-сон маълумотномаси). Натижада инглиз тилидаги муайян сўзнинг тилдаги ва нутқдаги ҳолатини ўрганиш соддалаштирилган, топшириқ ва машқларнинг сифат жиҳатдан такомиллашувига эришилган; 

Самарқанд вилоят телерадиокомпаниясининг «Самарқанд садоси» эшиттириши ва «Ойдин оқшом» кўрсатувида тадқиқотчи томонидан тавсия этилган тил ҳамда нутқ бирликлари ва уларнинг қўлланиши билан боғлиқ фикрларидан фойдаланилган (Самарқанд вилоят телерадиокомпаниясининг 2018 йил 10 январдаги 09-02/1-сон маълумотномаси). Натижада мазкур эшиттириш ва кўрсатувнинг илмий-оммабоплиги таъминланган ҳамда янги манбалар билан бойиган.