Қуттымуратова Ырысты Абдирахмановнанинг

фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Қорақалпоғистон Республикаси Қўнғирот туманидаги қозоқ шеваси», 10.00.05–Осиё ва Африка халқлари тили ва адабиёти (Қозоқ тили) (филология фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2018.3.PhD/Fil236/

Илмий раҳбар: Абдиназимов Шамшетдин Нажимович, филология фанлари доктори, профессор.

Диссертация бажарилган муассаса номи: Нукус давлат педагогика институти.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Қорақалпоқ давлат университети, DSc.27.06.2017.Fil.20.01/

Расмий оппонентлар: Ескеева Мағрипа, филология фанлари доктори, профессор; Альниязов Айтмурат филология, фанлари номзоди.

Етакчи ташкилот номи: Тошкент давлат университети.

Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади: Қорақалпоғистоннинг Қўнғирот тумани ҳудудида яшайдиган қозоқлар тилининг тарихи, унинг синхрон ҳолатдаги фонетик-морфологик ва лексик-семантик хусусиятларини илмий нуқтаи назардан ҳар тамонлама ўрганишдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

илк бор Қўнғирот туманида ўтроқ яшовчи қозоқлар тили тарихий-этнографик, лисоний манбалар, диалектологик материаллар асосида асосланган;

Қўнғирот қозоқлари шевасининг қорақалпоқ адабий тили, қозоқ адабий тили, қозоқ ва қорақалпоқ тилларининг бошқа диалект ва шеваларга муносабати очиб берилган;

Қўнғирот қозоқлари тилига ҳудудда яшаётган қорақалпоқ, ўзбек, туркман миллати вакиллари тилининг таъсири ва ушбу таъсир  диалектологик фарқларни пайдо этиши лингвистик нуқтаи назардан ҳар томонлама таҳлил этилган;

Шевадаги фонетик-морфологик, лексик хусусиятлар таҳлил қилинган ва муайян тизими шакллантирилган;

Қўнғирот қозоқлари шеваси қозоқ диалектлари тизимида алоҳида шева эканлиги, муайян бир ўрин эгаллаши илмий нуқтаи назардан асосланилган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Қорақалпоғистон Республикаси Қўнғирот тумани қозоқлари шевасининг лингвистик хусусиятлари тадқиқи бўйича олинган хулосалар ва илмий-назарий умумлашмалар асосида:

диссертациянинг Қўнғирот тумани қозоқлари шевасининг лексик-семантик хусусиятлари ва диалектал лексиканинг мавзу типларини таснифлашга доир илмий-назарий хулосаларидан ЎзР ФА ҚҚБ Қорақалпоқ гуманитар илмий-тадқиқот институтида 2012-2016 йилларда бажарилган Ф1-ФА-0-43429 рақамли «Қорақалпоқ фольклори ва адабиёти жанрларининг назарий масалаларини тадқиқ этиш» мавзусидаги лойиҳа ишларини амалга оширишда фойдаланилган (Қорақалпоқ гуманитар илмий-тадқиқот институтининг 2018 йил 18 сентябрдаги 179/1-сон маълумотномаси). Натижада қорақалпоқ фольклори асарлари тилида учрайдиган диалектизмлар луғатини тузиш жараёнида урф-одат ва маросимлар билан боғлиқ диалектал сўзлар ва фраземаларнинг этимологик асоси ҳамда тарқалиш ареалини аниқлашга эришилган;

тадқиқотнинг халқ амалий санъати, урф-одат ва маросимларига оид луғавий бирликларнинг қозоқ шевасидаги диалектал шаклларини қиёсий-тарихий жиҳатдан таҳлил қилиш орқали олинган натижалар И.В.Савицкий номидаги Қорақалпоғистон Давлат санъат музейида Қорақалпоғистон Республикаси Қўнғирот тумани қозоқлари тилидаги миллий урф-одатлар билан боғлиқ сўзлар, маҳаллий ўзбек, қорақалпоқ ва туркман тилларидан ўзлашган касбий лексика, уларнинг лингвистик маънолари бўйича кўргазма ва экскурс дарсларини ўтишда ҳамда илмий-назарий анжуманларда маъруза шаклида тарғиб этилган (Қорақалпоғистон Республикаси Маданият вазирлигининг 2018 йил 24 майдаги 2-04/1038-сон маълумотномаси). Шу аснода, музейга ташриф буюрган санъат ихлосмандларига амалий санъат ва номоддий маданий меросга алоқадор атамаларнинг шаклланишида халқ тили, жумладан, Қўнғирот тумани қозоқлари шевасига оид лексемаларнинг тутган ўрни ҳақида маълумотлар берилган;

Қўнғирот туманида ўтроқ яшовчи қозоқлар тилидаги ўзига хос лексик қатламнинг шаклланишига лисоний-этнографик ҳамда ёзма манбаларнинг таъсири, деҳқончилик, балиқчилик ва чорвачиликка оид луғавий бирликларнинг келиб чиқиш тарихига доир материаллардан Қорақалпоғистон телерадиокомпаниясининг «Атамекен» эшиттириши ҳамда «Алтын аймақ» кўрсатувини тайёрлашда фойдаланилган (Қорақалпоғистон телерадиокомпаниясининг 2018 йил 23 майдаги 01-02/226-сон маълумотномаси). Натижада телекўрсатув ва радиоэшиттиришларнинг илмий далилларга бой бўлиши таъминланган ва миллий тилларнинг ривожланиш тамойилларига доир назарий маълумотлар тилшунослик масалаларига қизиқувчи кенг оммага тарғиб этилган.