Алияров Мухиддин Абсаматовичнинг
диссертация ҳимоясисиз селекция ютуғи (ихтиро патенти) асосида фалсафа доктори (PhD)
илмий даражасини бериш бўйича эълон матни

I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Мошнинг эртапишар, шўрланиш ва иссиқликка чидамли навини яратиш”, 06.01.05–Селекция ва уруғчилик (қишлоқ хўжалиги фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.1.PhD/Qx1315.
Илмий раҳбар: Абдуллаев Файзулла Хабибуллаевич, қишлоқ хўжалиги фанлари номзоди, катта илмий ходим.
Илмий-тадқиқот иши бажарилган муассаса номи: Ўсимликлар генетик ресурслари илмий-тадқиқот институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Қорақалпогʻистон қишлоқ хўжалиги ва агротехнологиялар институти, PhD.05/29.08.2023.Qx.172.01.
Ўзбекистон Республикаси Интеллектуал мулк агентлигининг ихтирога патенти: Мошнинг «Барқарор» нави (№ НАП 00380).  
II. Тадқиқотнинг мақсади Хориждан интродуксия ёʻли орқали Миллий генофондга жалб этилган мошнинг янги коллекция намуналарини комплекс ўрганиш асосида маҳаллий тупроқ-иқлим шароитларига мос, стресс омилларга чидамли, қимматли морфохўжалик белгиларга эга, эртапишар ва юқори маҳсулдор навни яратиш ва ишлаб чиқаришга жорий этиш.   
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор Вигна радиата (Л.) вар. радиата Р.Wилcзек турига мансуб бўлган Миллий генофондида мавжуд мошнинг интродуксия этилган 138 янги коллекция намуналари морфобиологик ва қимматли-хўжалик белгилари бўйича комплекс ўрганилган ва маҳаллий тупроқ-иқлим шароитларига мос истиқболли намуналар ажратб олинган;
мош коллекцияни қимматли хўжалик белгилари бўйича ўрганиш натижасида вегетация даври 64,8-66,8 кун бўлган ултра эртапишар 8 та ултра эртапишар, 1 та эртапишар (74,5 кун), дон ҳосилдорлиги бўйича 3 та (24,5-26,5 с/га), дуккакдаги донлар сони бўйича (11,5 дона) 2 та, 1000 дона уруғ вазни бўйича (65,2-90,0 г) 3 та намуналар ажратиб олинган;
мошнинг интродуксия этилган янги коллекция намуналарини комплекс ўрганиш асосида маҳаллий тупроқ-иқлим шароитларига мос, стресс омилларга чидамли, қимматли морфохўжалик белгиларга эга, эртапишар ва юқори маҳсулдор «Барқарор» нави яратилган;
мошнинг яратилган «Барқарор» янги нави респубикада етиштирилаётган маҳаллий анъанавий навларга нисбатан эртапишарлиги (74,5 кун), донининг йириклиги (1000 дона уруғ вазни- 90,0 г), дон ҳосилдорлиги (24,0-25,0 с/га), ўрта шўрланишга чидамли, механизасия ёрдамида ҳосилни йиғиштириб олишга яроқли билан фарқ қилиши тасдиқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Хориждан интродуксия ёʻли орқали Миллий генофондга жалб этилган мошнинг янги коллекция намуналарини комплекс ўрганиш асосида маҳаллий тупроқ-иқлим шароитларига мос, стресс омилларга чидамли, қимматли морфохўжалик белгиларга эга, эртапишар ва юқори маҳсулдор навни яратиш ва ишлаб чиқаришга жорий этиш бўйича олиб борилган тадқиқотар асосида:
Илмий изланишлар давомида Миллий Генбанкда мавжуд интродуксия этилган мошнинг 140 та янги коллекция намуналарини морфохўжалик белги ва хусусиятлари ҳамда маҳаллий тупроқ-иқлим шароитларига мослашувчанлигини ўрганиш асосида истиқболли 25 та намунлар танлаб олинган ва натижада мошнинг «Барқарор» нави яратилиб, ЎГРИТИ Миллий Генофондига топширилган (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлининг 2024 йил 17-январдаги №06/22-21-06/84-сонли маълумотномаси). Натижада ушбу намуналар мош селекциясининг турли ёʻналишлари бўйича янги нав ва дурагайлар яратишда бирламчи манба сифатида фойдаланилмоқда.
Маҳаллий тупроқ-иқлим шароитларига мос, стресс омилларга чидамли, қимматли морфохўжалик белгиларга эга, эртапишар ва юқори маҳсулдор «Барқарор» навига Ўзбекистон Республикаси Интеллектуал мулк агентлиги томонидан №НАП 00380 рақамли муаллифлик ҳуқуқини тасдиқловчи патент олинган ҳамда ушбу нав конкурс синовлари натижалари ва эксперт комиссияси хулосасига асосан 2022 йилдан Тошкент, Сирдарё ва Бухоро вилоятлари бўйича суғориладиган асосий ва такрорий муддатларда етиштириш мақсадида республика ҳудудида экиш учун тавсия этилган қишлоқ хўжалиги экинлари Давлат реестрида истиқболли навлар рўйҳатига киритилган ҳамда 2021-2022 йиллар давомида Тошкент вилоятининг Қибрай туманининг Ўсимликлар генетик ресурслари илмий-тадқиқот институти Ишлаб чиқариш бўлими даласида 30,0 га ер майдонида жорий қилинган (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлининг 2024 йил 17-январдаги №06/22-21-06/84-сонли маълумотномаси). Натижада ушбу хўжаликда мошнинг «Барқарор» навидан ўрта ҳисобда 19,5 с/га дон ҳосилдорлиги ҳосили етиштирилиб олинган.
Интенсив типидаги мошнинг «Барқарор» нави 2021-2022 йиллар давомида Тошкент вилоятининг Юқори Чирчиқ тумани Туркистон ҳудудида жойлашган «Иновация ва технологияларни жорий қилиш маркази» МЧЖ хўжалигида 45,0 га ва Мойли ва толали экинлар илмий-тажриба станцияси хўжалигида 33,0 га, жами туман бўйича 78 га ер майдонларида жорий қилинган (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2024-йил, 17-январдаги №03/22-21-06/84-сонли маълумотномаси). Натижада мошнинг ҳосилдорлиги 19,5 с/га ни ташкил қилиб, ҳар бир гектар майдондан 26,3 млн сўм миқдорида соф фойда, сарфланган ҳар 1,0 сўм эвазига 13,3-14,0 сўм қўшимча фойда олинган.