Гаибназаров Сунатилла Баходиржановичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри: «Нефт-газ саноатида фавқулодда вазиятларга олиб келувчи муаммоларни комплекс тизимли ҳал қилишни назарий ва амалий услубиятини такомиллаштириш», 05.10.02 – «Фавқулодда ҳолатларда хавфсизлик. Ёнғин, саноат, ядро ва радиация хавфсизлиги»  ихтисослигида диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.4.DSc/Т499.01
Илмий маслаҳатчи: Ибрагимов Бахром Ташмуратович, техника фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган ташкилот номи: Ислом Каримов номидаги Тошкент давлат техника университети.
ИК фаолият кўрсатаётган ташкилот номи, ИК рақами: Ўзбекистон Республикаси Фавқулодда вазиятлар вазирлиги Академияси ҳузуридаги
DSc.40/29.12.2022.Т.129.01 рақамли Илмий кенгаш.
Расмий оппонентлар:
Мажидов Иномжон Урушевич, техника фанлари доктори, профессор;
Муталов Шухрат Ахмаджонович, кимё фанлари доктори, профессор;
Нурмамотова Рахима Рахмановна, техника фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот: Тошкент кимё-технология институти.
II. Тадқиқотнинг мақсади нефт-газ саноати соҳасида фавқулодда вазиятларга олиб келувчи муаммоларни комплекс тизимли ҳал қилишнинг назарий ва амалий услубиятини такомиллаштиришдан иборат.
III.Тадқиқотнинг илмий янгиликлари:
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
нефт ва газни қазиб олиш обектларида технологик жарёнларнинг термодинамик параметрлар ва технологик босимларнинг ўзаро узвий боғлиқлигини тадқиқ этиш орқали аварияга ёки ёнғин–портлашга олиб келувчи вазиятлар прогнозланиши, аномал шароитларини ҳисобга олган ҳолда қудуқларни қазиш технологиясида қатламларнинг мустаҳкамлик ва филтрацион хоссалари, ўзгарувчан технологик жараёнларининг гидравлик ва гидродинамик асослари, туташ муҳит барқарорлигининг хавфсизлик ҳолатининг баҳоланиши ҳамда қолдиқ деформациялар 30% га етиши, геомеханик лойиҳалаш схемаларининг самарадор жиҳатлари тадқиқ этилган;
қудуқларини қазишда қатламларнинг геологик–физик ва филтрлаш хусусиятлари ва уларни изоляциялаш услубларини ўрганиш орқали қувурларни цементлашнини энг мақбул таркиби ва конструксияларининг техник ҳолатини тезкор баҳолаш, бурғилаш технологиясига қудуқдаги турли босимлар таъсирининг гидравлик хусусиятларини тадқиқ этиш натижасида қудуқдаги босимни ўзгартирмасдан ишлов берилган сиртда динамик босимни 3–5 маротаба оширишга, суспензияни киритиш радиусида босимни ўзгариши 5–7 маротаба ва вақтини 0,002 с гача камайтиришга имкон бериши аниқланган;
хавфларни баҳолаш учун кузатиш ва назоратини амалга оширилиши ҳамда нефт ва газни қазиб олиш обекти маълумотларининг кенгайтирилган ахборот–таҳлилий базасини яратилиши орқали техноген хусусиятли фавқулодда вазиятларни эрта аниқлаш ва тезкор ҳабар бериш имкониятлари ўтказилган синов–тажрибаларининг натижалари ҳамда махсус авария–тиклаш бошқармасининг махсус техникаларидан оператив фойдаланган ҳолда экстремал ва кризис вазиятларни бартараф этиш самарадорлиги 10 – 15 фоизга ошиши таъминланган;
қудқларини қазишдаги технологик жараёнларда протоойлоника ва протоойлогенез йўналишларининг хавфсизлик механизмлари услубиёти такомиллаштириш орқали юзага келиши мумкин бўлган авария ҳолатларининг ривожланиш ссенарийлари тадқиқ этилиб, қутқарув хизматлари (тузилмалари) кечиктириб бўлмайдиган авария–қутқарув ишларини ташкиллаштириш ва авария хавфидан эрта огоҳлантириш, хавфни баҳолашда нефт ва газни қазиб олиш обектида юзага келиши мумкин бўлган аварияларни ривожланиш вариантларини инобатга олиш орқали содир бўлиши мумкин бўлган барча ҳодисаларни башоратлаш орқали тизимли моделлаштириллаштириш усуллари такомиллаштирилган.
IV.Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Нефт-газ саноатида фавқулодда вазиятларга олиб келувчи комплекс технологик муаммолар ва уларни тизимли ҳал қилиш услублари негизида олинган илмий натижалар асосида:
- саноатдаги хавфсизликни прогнозлаш орқали нефт ва газни қазиб олиш обектларида фавқулодда вазиятлар содир бўлиши хавфи термодинамик ва технологик босимларнинг ўзаро боғлиқлиги, авария вазиятининг олдини олиш ва бартараф этиш методологияси ишлаб чиқишга татбиқ этилган («Саноат хавфсизлиги» давлат қўмитасининг 2023 йил 17 ноябрдаги 04/520-а-сон ва «Ўзбекнефтегаз» акциядорлик жамиятининг 2023 йил 26 декабрдаги 03-18-8-1079-сонли маълумотномалари). Натижада маҳсулдор қатламларни бир-биридан ажратишда қудуқ конструксияларини такомиллаштириш, қоришмаларининг функсионал хусусиятларини мақсадли ўзгартириш ҳамда махсус авария-тиклаш бошқармасининг махсус техникаларидан оператив фойдаланган ҳолда экстремал ва кризис вазиятларни бартараф этиш самарадорлиги 10 - 15 фоизга ошиши таъминланган;
- нефт-газни қазиб олишнинг технологик жараёнида ёнғин - портлаш хавфини камайтириш, хавфларни баҳолаш ҳамда хавфсизликни таъминлаш чора-тадбирлари ишлаб чиқишга татбиқ этилган (Ўзбекистон Республикаси Мудофаа вазирлиги Махсус авария-тиклаш бошқармасининг 2021 йил 15 сентябрдаги 2125-сон далолатномаси, Саноат хавфсизлиги давлат қўмитасининг 2023 йил 17 ноябрдаги 04/520-а сон маълумотномаси). Натижада хавфли обектлардаги аварияларнинг сабабларини ва хавфли моддаларнинг хусусиятларини таҳлил қилиш муҳофаза қилинадиган обектда фавқулодда вазиятларнинг ривожланишининг ссенарийларини аниқлашга ва ушбу натижалар фавқулодда вазиятларда оператив вазиятни ўрганишни 8 фоизга оширишга, шахсий таркибни ва техникани жойида ишга тайёргарликга келтириш вақти 1,09 баробарига камайтиришга имкон берди;
- хавфни баҳолашда нефт ва газни қазиб олиш обекти маълумотларининг кенгайтирилган ахборот-таҳлилий базасини яратиш орқали техноген хусусиятли фавқулодда вазиятларни эрта аниқлаш ва тезкор ҳабар имкониятларининг ўзаро боғлиқлиги саноат хавфсизлиги талаблари бўйича ишлаб чиқишга татбиқ этилган (“Нефт ва газни қудуқларини синаш” АЖнинг 2018 йил 21 октябрдаги далолатномаси ҳамда “Ўзбекнефтгаз” АЖнинг 2023 йил 26 декабрдаги 03-18-8-1079-сонли маълумотномаси). Натижада қудуқларни узоқ муддатли мустаҳкамлигини сақлаш, эксплуатацион хусусиятларининг техник ишончлилигини ошириш, ютилишларни бартараф этиш, газ-нефт-сувларни намоён бўлиши, фонтанлар, гидроёрилиш, қатламлараро ва қувур ортидаги оқимларни олдини олиш таъминланган;
- нефт-газ соҳасида хавфсизлик механизмларини ўрганувчи ва ривожлантирувчи йўналиш - протоойлоника ва хавфсизликни таъминловчи механизм ва усулларни ривожланиш динамикасини ўрганувчи йўналиш - протоойлогенез асослари ишлаб чиқишга татбиқ этилган («Саноат хавфсизлиги» давлат қўмитасининг 2023 йил 17 ноябрдаги 04/520-а-сон ва «Ўзбекнефтегаз» акциядорлик жамиятининг 2023 йил 26 декабрдаги 03-18-8-1079-сонли маълумотномалари). Натижада моделлаштирилган аварияларни ривожланиш вариантларини инобатга олиш орқали барча ҳодисалар кўтариш-тушириш операциялари ва асоратларни бартараф этишда пулсацияланувчи босим амплитудаларининг катталиги айланма тизим элементларида гидравлик қаршилик босимидан 1,5 - 3,0 баравар ошган ва қувурлар бирикмасидаги босим тебранишларининг амплитудалари қувур орти ҳалқали бўшлиққа нисбатан 1,4 - 3,7 баравар юқорилиги тасдиқланган.
- саноат ҳавфсизлиги самарадорлигини ошириш жараёнида гидромеханик мустаҳкамлаш бўйича такомиллаштирилган профессионал комплекс технологик ечимлар ва методология асослари назорат ва бошқариш тизими бўйича ишлаб чиқишга татбиқ этилган («Саноат хавфсизлиги» давлат қўмитасининг 2023 йил 17 ноябрдаги 04/520–а–сон ва «Ўзбекнефтегаз» акциядорлик жамиятининг 2023 йил 26 декабрдаги 03–18–8–1079–сонли маълумотномалари). Натижада қудуқда босимни ўзгартирмасдан ишлов берилган сиртда динамик босимни оширишга, суспензияни киритиш радиусида босимни ўзгаришига ва  вақтини тежашга имкон яратилган.