Кирьякиду Эльвира Христоснинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумот.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Ўсмирлик давридаги дзюдочиларнинг нутритив статусини ўзига хос хусусиятлари», 14.00.38 – Спорт тиббиёти (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.2.PhD/Tib2021.
Илмий раҳбар: Азизова Феруза Лютпиллаевна, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Самарқанд давлат тиббиёт университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Республика спорт тиббиёти илмий амалий маркази, PhD.10/30.12.2019.Tib.69.01.
Расмий оппонентлар: Турсунов Нодир Ботирович, тиббиёт фанлари номзоди, доцент; Ачкасов Евгений Евгеньевич, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот номи: Абу Али Ибн Сино номидаги Бухоро давлат тиббиёт институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик
II. Тадқиқотнинг мақсади овқатланиш рационни оптималлаштириш ва спорт ютуқларини ошириш мақсадида ташкиллаштирилган овқатланиш режими бўлмаган ўсмир ёшдаги спортчи-дзюдочиларда нутритив статусни баҳолаш усулини такомиллаштиришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор ўсмир ёшдаги дзюдочиларда кундалик (ҳақиқий) овқатланиш ва энергия сарфи овқатланиш рационини номувофиқлиги ва асосий макронутриентлар бўйича номутаносиблиги ҳамда тартибсиз (ташкиллаштирилмаган) овқатланиши билан боғлиқлиги исботланган;
ўсмир ёшдаги дзюдочилар орасида жисмоний тайёргарликнинг паст даражаси эканлиги асосий макронутриентлар ва энергия истеъмолининг номувофиқлиги билан боғлиқлиги асосланган;
ўсмир дзюдочиларнинг ўқув машғулотлар жараёнида ҳажми ва интенсивлиги бўйича бир хил жисмоний юкламалар билан шуғулланишига қарамасдан уларда энергияга бўлган эҳтиёжнинг турлича эканлиги исботланган;
 илк бор спортчининг мусобақага тайёргарлик даражасини баҳолашда, улар организми морфофункционал параметрлари, ёши ва ҳақиқий овқатланишини ҳисобга олган ҳолда, ўсмир ёшдаги спортчилар  овқатланиш ҳолатини экспресс-баҳолаш дастури ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Самарканд давлат тиббиёт университетининг 2023 йил 27 ноябрдаги 72-сон хулосасига кўра (илмий янгиликларни Ўзбекистон баскетбол федерацияси ва Тошкент шаҳар 2-сонли болалар-ўсмирлар спорт мактабига жорий қилинганлиги ҳақида Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022 йил 21 январдаги 8н-р/50-сон маълумотномаси):
биринчи илмий янгиликнинг моҳияти: илк бор ўсмир ёшдаги дзюдочиларда кундалик (ҳақиқий) овқатланиш ва энергия сарфи овқатланиш рационини номувофиқлиги ва асосий макронутриентлар бўйича номутаносиблиги ҳамда тартибсиз (ташкиллаштирилмаган) овқатланиши билан боғлиқлиги исботланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: шундаки, олинган натижалар ёш спортчиларнинг жисмоний ривожланиши ва соғлиғининг ҳозирги ҳолатини аниқлайди ва амалий тиббиётда соғлиғини яхшилаш ва спорт ютуқларини ошириш, шунингдек нотўғри овқатланиш билан боғлиқ спорт жароҳатларининг олдини олиш воситаси сифатида ишлатилиши мумкин. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: дзюдо бўйича ўсмир спортчиларнинг ҳақиқий овқатланиши ва энергия истеъмоли макронутриент таркибини таҳлил қилиш усули Ўзбекистон баскетбол Федерацияси спорт шифокорлари, спорт диетологлари ва мураббийлари ҳамда Тошкент шаҳар 2-сонли болалар ва ўсмирлар спорт мактаби амалиётига татбиқ этилди (Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022 йил 13 апрелдаги 8н-р/168-сонли хулосаси). Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги: шундан иборатки, ёш спортчиларнинг макронутриент таркиби ва энергия истеъмоли бўйича ҳақиқий овқатланишни таҳлил қилиш усулини қўллаш соғлиқни сақлаш, таълим, иқтисодиёт ва жамиятнинг спорт ютуқларига комплекс ижобий таъсир кўрсатади. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: спортчиларни тайёрлаш даражасининг иқтисодий самарадорлигини ҳисоблаш «харажат-фойда таҳлили (ХФТ)» усули ёрдамида амалга оширилди. Ҳисоблаш жараёнида спортчиларнинг морфофункционал ҳолатидан, диетанинг антропометрик ва физиологик кўрсаткичларидан фойдаланиш натижасида олинган харажатлар ва иқтисодий фойда нисбати ҳисоблаб чиқилди, спортчиларнинг тайёргарлик даражаси ҳисобга олинди. (Б1-Б2), бу ерда: Б1 ва Б2 чуқур тиббий кўриклар ва морфофункционал кўрсаткичлар омили ва таҳлили асосида истиқболли спортчиларни танлаш учун фойдалидир; Хисоб-китоблари: Б1-чуқурлаштирилган тиббий кўрик нархи – 1200000 сўм; Б2-овқатланиш ҳолати 22 кўрсаткичининг нархи 170000 сўм, кейин 1200000 – 170000 = 1030000 сўм. Хулоса: ушбу усулни жорий этиш натижасида чуқурлаштирилган тиббий кўрик қиймати овқатланиш ҳолати кўрсаткичларини таҳлил қилиш нархидан 1030000 сўмга ошади.
иккинчи илмий янгиликнинг моҳияти: ўсмир ёшдаги дзюдочилар орасида жисмоний тайёргарликнинг паст даражаси асосий макронутриентлар ва энергия истеъмолининг номувофиқлиги эканлиги билан боғлиқлиги асосланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: спорт тажрибаси, ҳар бир машғулот учун энергия сарфи, ҳақиқий овқатланиш ва жисмоний тайёргарлик кўрсаткичлари ўртасидаги узвий боғлиқлик самарали ўқув ва овқатланиш дастурларини яратиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Ёш спортчиларнинг уларга хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда овқатланиш ва машғулот жараёнини оптималлаштириш учун шароит яратади, бу эса охир-оқибат умумий саломатлик ва касалликларнинг олдини олишга ёрдам беради. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: дзюдо бўйича ўсмир спортчиларнинг ҳақиқий овқатланиши ва энергия истеъмоли макронутриент таркибини таҳлил қилиш усули Ўзбекистон баскетбол Федерацияси спорт шифокорлари, спорт диетологлари ва мураббийлари ҳамда Тошкент шаҳар 2-сонли болалар ва ўсмирлар спорт мактаби амалиётига татбиқ этилди (Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022 йил 13 апрелдаги 8н-р/168-сонли хулосаси). Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги: олинган тадқиқот натижаларидан фойдаланиш саломатликка ижобий таъсир кўрсатиши, мамлакатимиз спортчиларининг халқаро майдондаги мавқеини мустаҳкамлашидадир. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: ноаниқлик хавф омили (шикастланиш, ортиқча жисмоний юклама, умумий жисмоний кўрсаткичларнинг пасайиши ва бошқалар) машғулотларда ва мусобақаларда камаяди, бу ҳар бир спортчи учун вақтинча ишга лаёқатсизлик кунлари сонини камайтиради. Хулоса: дзюдо бўйича ўсмир спортчиларнинг ҳақиқий овқатланиши ва энергия сарфининг макронутриент таркибини таҳлил қилиш усулини спорт федерациялари диетологлари амалиётига жорий этиш натижасида ортиқча иш ва жисмоний юкламалар билан боғлиқ жароҳатлар сони камайди. Ҳар бир спортчига 630000 сўмлик қўшимча тиббий хизмат нархини пасайтиришга эришилди.
учинчи илмий янгиликнинг моҳияти: ўсмир дзюдочиларнинг ўқув машғулотлар жараёни ҳажми ва интенсивлиги бўйича бир хил жисмоний юкламалар билан шуғулланишига қарамасдан уларда энергияга бўлган эҳтиёж турлича эканлиги исботланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: шундаки, ёш спортчини жисмоний тайёргарлиги даражасига қараб, уни етарли энергия билан таъминлаш учун оптимал овқатланиш рационини аниқлашдан иборат, чунки бу кейинчалик унинг спорт ютуқларига таъсир қилади. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: дзюдо бўйича ўсмир спортчиларнинг ҳақиқий овқатланиши ва энергия истеъмоли макронутриент таркибини таҳлил қилиш усули Ўзбекистон баскетбол Федерацияси спорт шифокорлари, спорт диетологлари ва мураббийлари ҳамда Тошкент шаҳар 2-сонли болалар ва ўсмирлар спорт мактаби амалиётига татбиқ этилди (Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022 йил 13 апрелдаги 8н-р/168-сонли хулосаси). Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги:  шундан иборатки, спортчини индивидуал ҳусусиятларига асосланган рационал энергия алмашинуви бўйича таклиф этилган тавсияномаларни тадбиқ этиш, мушғулотлар жараёнини шакллантиришда мураббий ва спорт диетологлари фаолиятида катта аҳамиятга эга. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: ёши ва спорт стажига мос равишда рационал овқатланувчи спортчиларнинг мусобақаларда спорт кўрсаткичларини ошириши аниқланди. Машғулотлар жараёнида ҳаддан ташқари кўп юкламалар бажариш хавфи ҳолатлари 14-23% га ошади. Спортчиларни қўшимча реабилитация қилиш учун давлат бюджетидан ҳар бир спортчига йилига ўртача 863156 сўм маблағ сарфланиши аниқланди. Хулоса: ўсмир дзюдочи спортчиларнинг машғулотлари жараёнида энергия сарфини ҳисобга олган рационал овқатланишни такомиллаштириш бўйича тавсияларни тадбиқ этиш, уларни жисмоний тайёргарлик даражасини оширади ва жароҳатланиш хавфини камайтиради, яъни ҳар бир спортчи учун ўртача йилига 863156 сўм тежаш имконини беради.
тўртинчи илмий янгиликнинг моҳияти: илк бор спортчининг мусобақага тайёргарлик даражасини баҳолашда, улар организми морфофункционал параметрлари, ёши ва ҳақиқий овқатланишини ҳисобга олган ҳолда, ўсмир ёшдаги спортчилар  овқатланиш ҳолатини экспресс-баҳолаш дастури ишлаб чиқилган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: ўсмир спортчиларнинг спорт кўрсаткичларини ошириш, машғулотлар ва мусобақалардан сўнг тикланиш вақтини қисқартириш мақсадида уларнинг морфо-функционал профилига қараб овқатланиш ҳолатини назорат қилишнинг янада самарали дастурини яратишдир. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: дзюдо бўйича ўсмир спортчиларнинг ҳақиқий овқатланиши ва энергия истеъмоли макронутриент таркибини таҳлил қилиш усули Ўзбекистон баскетбол Федерацияси спорт шифокорлари, спорт диетологлари ва мураббийлари ҳамда Тошкент шаҳар 2-сонли болалар ва ўсмирлар спорт мактаби амалиётига татбиқ этилди (Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022 йил 13 апрелдаги 8н-р/168-сонли хулосаси). Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги: ўсмир спортчилар контингентини овқатланиш ҳолатини тезкор баҳолаш дастурини киритишдан иборат бўлган спорт контингентининг овқатланиш ҳолатини баҳолаш, уларнинг спорт маҳорати даражасини оширади ва соғлиғини яхшилайди. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: ишлаб чиқилган ёш спортчиларнинг овқатланиш ҳолатини баҳолаш дастурини амалга ошириш орқали умумий иқтисодий фойда барча харажатлар ва потенциал фойдаларни ҳисобга олган ҳолда баҳоланди, спортчи соғлиғининг фойдали қийматининг иқтисодий самарадорлиги (13% га юқорилиги - бир ўқув йили давомида) аниқланди. Хулоса: ёш спортчиларнинг овқатланиш ҳолатини баҳолашнинг ишлаб чиқилган дастур асосида умумий иқтисодий фойда 427812 сўмни ташкил этгани аниқланди.