Медетов Махсетбай Жапаковичнинг

фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Ўзбекистон арид ҳудудларининг тўғриқанотли ҳашаротлари (Insecta: Orthoptera)», 03.00.06–Зоология (биология фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2018.2.DSc/В57.

Илмий маслаҳатчи: Акрамова Фируза Жалолиддинова, биология фанлари доктори, профессор.

Диссертация бажарилган муассаса номи: Зоология институти.

ИК фаолият кўрсатаётган муассасалар номи, ИК рақами: Зоология институти ва Ўзбекистон Миллий университети, DSc.29.08.2017.В.52.01.

Расмий оппонентлар: Шакарбоев Эркинжон Бердикулович, биология фанлари доктори, профессор; Иззатулаев Зувайдулло Иззатуллаевич, биология фанлари доктори, профессор; Холбоев Фахриддин Рахмонқулович биология фанлари доктори, профессор.

Етакчи ташкилот номи: Қорақалпоқ давлат университети.

Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади: Ўзбекистон арид ҳудудлари тўғриқанотли ҳашаротлари фаунасини аниқлаш, экологиясини асослаш ва зарарли турларига қарши экологик безарар кураш усулларини ишлаб чиқишдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

илк бор Ўзбекистон арид ҳудудлари тўғриқанотлилар тур таркиби таҳлил қилиниб, 7 оила, 71 авлодга мансуб 129 тури аниқланган;

илк бор Ўзбекистон фаунаси учун тўғриқанотлиларнинг 2 авлод, 7 тур ва 3 кенжа тури аниқланган;

илк бор арид ҳудуд фаунаси учун Orthoptera туркумига мансуб 3 авлод ва 15 тур аниқланган;

тўғриқанотли ҳашаротларнингарид минтақаларида тарқалиши бўйича 5 та таснифи ишлаб чиқилган ва 18 гуруҳга мансуб ҳаётий шакллари очиб берилган;

арид ҳудудлар тўғриқанотли ҳашарот турларининг географик кенглик бўйича 7 та ва узунлик ареаллари бўйича эса 9 та гуруҳлари асосланган;

чигирткаларнинг Calliptamus turanicus, Dociostaurus kraussi, Locusta migratoria турлари Aprocta cylindrica ва Diplotriaena isabellina каби паразит нематодаларининг оралиқ хўжайинлари эканлиги исботланган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Ўзбекистон арид ҳудудларининг тўғриқанотли ҳашаротлари (Insecta: Orthoptera) бўйича олинган натижалар асосида:

экинлар учун зарарли бўлган воҳа чигирткасига қарши (Calliptamus italicus italicus L.) янги “NOVACRID” микробиологик препаратини қўллаш меъёри ва усуллари Қорақалпоғистон Республикаси Кегейли тумани чорвачилик хўжалиги яйловларига жорий қилинган (Қорақалпоғистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигининг 2018 йил 18 майдаги 011/06-1205-сон маълумотномаси). Натижада зарарли воҳа чигирткасига нисбатан 89,9% биологик самарадорликка эришилган ва яйлов атрофи ҳудудларидаги маданий экинзорларга чигирткалар тарқалишининг олдини олиш имконини берган;

зарарли чигирткаларда паразитлик қилувчи Mylabris variabilis ва Cytherea fenestratula энтомофаглари таъсирида тухумларининг 23,5%, вояга етган ҳашаротларни 15,7% миқдорда камайишини мониторинги натижалари Қорақалпоғистон Республикаси Мўйноқ ва Кегейли туманлари чорвачилик хўжалиги яйловларига жорий қилинган (Қорақалпоғистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигининг 2018 йил 18 майдаги 011/06-1205-сон маълумотномаси). Натижада ушбу ҳудудларда кимёвий препаратларни ишлатишни 23,5% камайтириш имконини берган;

арид ҳудудларида тарқалган тўғриқанотли ҳашаротлар 129 турларининг тарқалиши бўйича таснифи ва уларнинг ГАТ хариталари Қорақалпоғистон Республикаси Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш қўмитаси амалиётига жорий этилган (Қорақалпоғистон Республикаси Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш қўмитасининг 2018 йил 26 мартдаги тх-01/01-1-732-сон маълумотномаси). Натижада тўғриқанотли ҳашаротларнинг 16 та камёб ва 2 та эндем турлари популяциялари тарқалган ҳудудлар белгиланган ва уларни муҳофаза қилиш бўйича тавсия ишлаб чиқиш имконини  берган;

қушларда паразитлик қилувчи Aprocta cylindrica ва Diplotriaena isabellina нематодалар учун оралиқ хўжайин бўлган тўғриқанотли ҳашаротларга қарши “Green guard sc premium” микробиологик препарати асосида ишлаб чиқилган янги курашиш усули Қорақолпоғистон Республикасида Чимбой тумани табиий ҳудудларига жорий этилган (Қорақалпоғистон Республикаси Ветеринария қўмитасининг 2018 йил 24 майдаги 25-03/111-сон маълумотномаси). Натижада ёввойи ва овланадиган қушларни паразит нематодаларининг оралиқ хўжайин чигиртка турлари миқдорини 85% камайтириш имконини берган;

арид ҳудудларида тарқалган тўғриқанотли ҳашарот туркумининг 129 тур ва кенжа турларига мансуб 940 нусха ҳашарот намуналари республикада етакчи бўлган “Зоология коллекцияси” ноёб объектига киритилган (Ўзбекистон Республика Фанлар академиясининг 2018 йил 4 июлдаги 4/1255-1742-сон маълумотномаси). Натижада намуналар тўғриқанотли ҳашаротлар коллекцияси фондини бойитган ва турлар хилма-хиллигини аниқлаш ҳамда электрон маълумотлар базасини яратиш имконини берган.