Qodirbekova Qutpinisa Karimovnaning
fan doktori (DSc) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon
I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Fizik usulda olinadigan kompozision nanotuzilishli qoplamalarning samaradorli tarkibi va optimal texnologik rejimlarini ishlab chiqish», 05.02.01–Mashinasozlikda materialshunoslik. Quymachilik. Metallarga termik va bosim ostida ishlov berish. Qora, rangli va noyob metallar metallurgiyasi (texnika fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2018.3.DSc/T33.
Ilmiy maslahatchi: Saydaxmedov Ravshan Xalxodjaevich, texnika fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Toshkent davlat texnika universiteti huzuridagi «Fan va taraqqiyot» DUK.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasalar nomi, IK raqami: Toshkent davlat texnika universiteti «Fan va taraqqiyot» DUK, DSc.27.06.2017.K/T.03.01.
Rasmiy opponentlar: Radjabov Tel`man Dadaevich, fizika-matematika fanlari doktori, professor, akademik; Mixridinov Risqidin, texnika fanlari doktori, professor; Riskulov Alimjon Axmadjanovich, texnika fanlari doktori, professor.
Yetakchi tashkilot nomi: Andijon mashinasozlik instituti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: fizik usulda ion-plazma jarayoni yordamida olinadigan kompozision nanotuzilishli qoplamalarning fizik-mexanik, fizik-kimyoviy xossalarini yaxshilaydigan samarador tarkibini va optimal texnologik rejimlarini ishlab chiqishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
ion-plazma usulida titan nitridi, titan karbidi va sirkoniy asosli qoplamalarni olish jarayonida stexiometrik va nostexiometrik tarkibli qoplamalar aniqlangan va tezkesar po‘latlarda titan nitridi asosida RN2 = 0,399 Pa dan TiN0,962 to RN2 = 0,0039 Pa TiN0,624 gacha tashkil etuvchilari turli nisbatda bo‘lgan nanotuzilishli qoplamalar olingan va ularning nanozarrachalari o‘lchami 50–200 nm gachaligi aniqlangan;
TiCx, ZrCx kompozision nanotuzilishli qoplamalarning fazaviy va kimyoviy tarkibini oldindan aniqlash imkonini beruvchi «r-T-x» diagrammalari takomillashtirilgan;
ion-plazma usulida shakllanadigan kompozision nanotuzilishli qoplamalarning samarali tarkibini va optimal texnologik rejimlarini tanlash prinsiplari ishlab chiqilgan;
universal «r-T-x» diagrammadan foydalanib vakuum qoplamalarning fazaviy va kimyoviy tarkiblari tanlangan;
nanostrukturali qoplamalarning miqdor va sifat o‘lchamlariga vakuum kameradagi R=3∙10-3 bosimda olingan qoplama strukturasi zarrachalari 55 % – 70 nm, 15% – 120 nm, 30% – 170nm, bosim R = 3·10-4 Pa bo‘lganda olingan xrom asosli qoplamanining strukturasi 97 %ga 45 nm o‘lchamli nanozarrachalardan iboratligi aniqlangan;
xrom asosida olingan kompozision nanotuzilishli qoplamalarda nanozarrachalarni taqsimlanishi va miqdoriga ion-plazma texnologik jarayonining rejimlari ta’sir etishi aniqlangan;
sirkoniyni niobiy bilan legirlash qoplamaning ekspluatatsion xossalarini optimallashtirish imkonini berishi aniqlangan;
qoplamalarni fizik-kimyoviy xossalari va qoplamani ishlanadigan asos materiali bilan adgezion o‘zaro ta’siri nostexiometriya hisobiga optimallashtirilgan va samarali tarkibli kompozision nanotuzilishli qoplamalarning ion-plazma usulida olishning optimal texnologik rejimlari ishlab chiqilgan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.
Ion-plazma funksional qoplamalar tarkibini tanlash prinsiplari va texnologiyasini ishlab chiqish bo‘yicha olingan natijalar asosida:
kompozision nanostrukturali qoplamali kesuvchi asboblar «Olmaliq kon-metallurgiya kombinati» AJ tizimidagi «Nodir metallar va qattiq qotishmalar ishlab chiqish» IIBda qiyin ishlov beriladigan materiallarga kesish jarayoniga joriy etilgan («Olmaliq kon-metallurgiya kombinati» AJning 2018 yil 25 avgustdagi OP-07229-son ma’lumotnomasi). Natijada asboblarni eyilishga chidamliligini 3–5 barobarga oshirish imkonini bergan;
olingan tashkil etuvchilari turli nisbatda bo‘lgan titan nitridi asosida nanotuzilishli qoplamalar Olmaliq kon-metallurgiya kombinatida amaliyotga joriy etilgan («Olmaliq kon-metallurgiya kombinati» AJning 2018 yil 25 avgustdagi OP-07229-son ma’lumotnomasi). Natijada qimmatbaho materialga ketadigan sarf-xarajatlar bir necha barobarga qisqartirish imkonini bergan;
takomillashtirilgan «r-T-x» diagrammasidan TiCx, ZrCx qoplamalarning tarkibi va xossalarini oldindan aniqlash Olmaliq kon-metallurgiya kombinatida amaliyotga joriy etilgan («Olmaliq kon-metallurgiya kombinati» AJning 2018 yil 25 avgustdagi OP-07229-son ma’lumotnomasi). Natijada noyob tadqiqot uskunalarini qo‘llab tadqiqotlar o‘tkazish uchun ketadigan sarf-xarajatlarni kamaytirish imkonini bergan;
ishlab chiqilgan yangi tarkibli ion-plazma kompozision nanostrukturali qoplamalar olish texnologiyasi Olmaliq kon-metallurgiya kombinatida amaliyotga joriy etilgan («Olmaliq kon-metallurgiya kombinati» AJning 2018 yil 25 avgustdagi OP-07229-son ma’lumotnomasi). Natijada asbob va detallarning turg‘unligini oshirish, sarf-xarajatlarni qisqartirish va amaldagi iqtisodiy samaradorlikni oshirish imkonini bergan.
