Зиядуллаев Миржалол Эгамберди ўғлининг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): “3(H)-хиназолин-4-он ҳосилалари синтези, кимёвий хоссалари, биологик фаоллиги ва технологияси”, 02.00.03 – Органик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.2.DSc/К188.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Чирчиқ давлат педагогика университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Чирчиқ давлат педагогика университети, DSc.03/30.09.2020.К.82.02.
Расмий оппонентлар: Махсумов Абдухамид Гафурович, кимё фанлари доктори, профессор; Камолов Луқмон Сирожиддинович, кимё фанлари доктори, доцент; Матчанов Олимжон Давлатбоевич, кимё фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Тошкент давлат педагогика университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: 3(H)-хиназолин-4-он ҳамда унинг икки, уч ва олти алмашган ҳосилаларини синтез қилиш, уларнинг тузилиши ва биологик фаолликларини аниқлаш ҳамда чиқиндисиз ишлаб чиқариш технологияларини яратишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
3(H)-хиназолин-4-оннинг 2-Р-алмашган (Р= -Ч3; -C2H5; -C3H7; исо-C3H7; -C4H9; исо-C4H9) ҳосилаларини турли хил катализатор ва органик моддалардан фойдаланган ҳолатда юқори унумларда синтез қилинган;
битциклик 3(H)-хиназолин-4-он ва унинг иккинчи ҳолатида алкил гуруҳ сақлаган ҳосилаларини нитроловчи аралашма (HNО3+H2СО4) иштирокида нитролаш реакцияси олиб борилган, натижада 2-Р-3(H)-хиназолин-4-оннинг 6-ҳолатдаги водород атоми нитро гуруҳга электрофил алмашиб таркибида мос равишдаги нитро гуруҳ тутган 3(H)-хиназолин-4-онлар синтез қилинган ва уларнинг биологик фаоллиги аниқланган;
6-нитро-3(H)-хиназолин-4-он ва 2-метил-6-нитро-3(H)-хиназолин-4-онларни СnCл2·2H2О иштирокида амино ҳосилагача қайтариш реакцияси олиб борилган ва 6-амино-3(H)-хиназолин-4-он ҳамда 2-метил-6-амино-3(H)-хиназолин-4-онлар синтез қилинган ҳамда маҳсулот унумига таъсир этувчи омиллар аниқланган;
таркибида амино гуруҳ сақлаган 3(H)-хиназолин-4-он ҳосилаларини алифатик карбон кислоталар ёрдамида ациллаш, ароматик карбон кислота винил эфирлари иштирокида амидлаш ва ароматик алдегидлар билан Шифф асослари ҳосил бўлиш реакциялари олиб борилган, реакция жараёнига ҳарорат, катализатор, реакция давомийлиги ҳамда реакцияга киришувчи моддалар мол нисбатлари таъсири аниқланган;
3(H)-хиназолин-4-он ва 2-метил-3(H)-хиназолин-4-оннинг 3-ҳолатида жойлашган -NH функсионал гуруҳига нисбатан таркибида галоген сақлаган алкилгалогенидлар иштирокида алкиллаш ҳамда гетероариллаш реакциялари натижасида тегишли органик бирикмалар синтез қилинган;
6-нитро-3(H)-хиназолин-4-оннинг 5% ли суспензион формаси, Н-(2-метил-4-оксо-3,4-дигидрохиназолин-6-ил)ацетамид препаратини олиш жараёнига таъсир қилувчи асосий омилларнинг оптимал шароитлари аниқланган;
ишлаб чиқариш жараёнида ҳосил бўлган нитроловчи аралашманинг кимёвий таркиби ўрганилиб унинг асосида мураккаб таркибли НКС ва НПКС ўгитларини ишлаб чиқариш технологияси яратилган;
Ангрен конидан олинган қўнғир кўмирни нитроловчи аралашма билан оксидлаш орқали гумин кислоталар унумини оширишнинг оптимал шартлари исботланган ҳамда оптимал шароитда, нитроловчи аралашмадаги HNО3 консентрацияси 10% бўлганда, кўмирнинг органик қисми: HNО3:H2CО4=1:0,4:0,6, ҳарорат 40 °C ва оксидланиш вақти 2 соат. Кўмирдаги гумин кислоталарнинг 3,96% дан 55,19% гача ошганлиги аниқланган;
карбамид, аммоний сулфат, аминокислота, калийхлор ва ЭФКни оксидланган кўмир маҳсулотига, яъни калий гуматига қўшиш орқали мураккаб НКС ва НПКС гуматларини олиш тартиби ва технологияси яратилган ҳамда НКС ва НПКС гуматлари хоссаларининг (тўйинган буғ босими, зичлиги, ёпишқоқлиги, кристалланиш ҳарорати) таркибига боғлиқлиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
3(H)-хиназолин-4-он ва унинг 2-Р-6-алмашган ҳосилаларини синтез қилиш, уларнинг технологиясини яратиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
синтез қилинган бирикмалар асосида тайёрланган биоцидлар “Муборак газни қайта ишлаш заводи” МЧЖда амалиётга жорий қилинган (“Муборак газни қайта ишлаш заводи” МЧЖнинг 2023 йил 14 декабрдаги №1046/ГК-12-сонли маълумотномаси). Натижада, нефт саноати корхоналари металл қурилмалари эксплуатацион самарадорлигини ошириш имконини берган;
3(H)-хиназолин-4-он асосида синтез қилинган бирикмалар ВА-ФА-Ф-6-009 рақамли “Табиий бирикмалар ва уларнинг синтетик ҳосилаларининг ситотоксик, антибактериал, замбуруғга қарши ва антиоксидант фаоллигини ўрганиш” мавзусидаги амалий лойиҳада Баcиллус субтилис, Стапҳйлоcоccус ауреус, Псеудомонас аеругиноса, Эсчеричиа cоли, Cандида албиcанс штаммларига нисбатан антибактериал фаолликларини аниқлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2021 йил 09 сентябрдаги №4/1255-2626-сонли маълумотномаси). Натижада, заҳарлилиги кам бўлган антибактериал дори воситаларини олиш имконини берган.
синтез қилинган бирикмалар “Шўртан газ кимё мажмуаси” МЧЖда истеъмолга тайёрланган табиий газ таркибидаги водород сулфид, меркаптанлар, сулфидлар ҳамда дисулфидларни ажратиб олувчи ингибиторлар сифатида амалиётга жорий этилган (“Шўртан газ кимё мажмуаси” МЧЖ нинг 2023 йил 21 июндаги №179/4017-сон маълумотномаси). Натижада, табиий газдаги олтингугуртли бирикмаларнинг 59-70% миқдори ажратиб олинган, бу эса техник ва экологик тоза табиий газ маҳсулотларини ишлаб чиқаришга хизмат қилган.
3(H)-хиназолин-4-он ҳосилаларини нитролаш жараёнида ҳосил бўладиган нитроловчи аралашма қолдиғининг кимёвий таркиби ўрганилган ва унинг асосида Н, П, К микроелементлари сақлаган мураккаб таркибли суюқ ўғитлари технологик масштабларда ишлаб чиқилган ҳамда Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги санитария-эпидемиологик осойишталик ва жамоат саломатлиги қўмитаси томонидан экспертизадан ўтказилган (29.07.2024 даги 3820-216626 сонли маълумотнома, Дс 310167618-01:2024) ва технологик йўриқнома (29.07.2024 даги 3820-216626 сонли маълумотнома, ТИ 310167618-01:2024) тасдиқланган. Олинган натижалар қишлоқ хоʻжалигининг турли соҳаларида стимулятор сифатида кенг миқёсда фойдаланиш имконини берган.