Усмонов Мусурмон Мамирали ўғлининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): “Ўзбек тилининг Мингбулоқ шеваси”, 10.00.01 – Ўзбек тили (филолофия фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.1.PhD/Fil2180.
Илмий раҳбар: Дарвишов Иброҳим Ўрмонович, филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Наманган давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи: Наманган давлат университети, PhD.03/04.06.2020.Fil.76.04.
Расмий оппонентлар: Абдиев Муродқосим Болибекович, филология фанлари доктори, профессор; Хожалиев Исмоил Тожибоевич, филология фанлари номзоди, доцент.
Етакчи ташкилот: Навоий давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Мингбулоқ туман аҳолиси лаҳжавий этник таркиби, шева ареалини диалектга хос бўлган тарихий лингвоетнологик, ареологик жараёнлари ҳозирги къоринишларининг фонетик-фонологик ҳамда айрим лисоний хусусиятларни таҳлил қилиш, уларнинг ўзбек адабий тилига ва бошқа қўшни шеваларга муносабатини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Мингбулоқ шевасининг лингвистик хариталари яратилган, аҳоли этнотаркибининг турличалигининг омил ва сабаблари, диалектал ареалдаги миграция жараёнлари натижасида пайдо бўлган шевадаги ижтимоий-маданий, этник-лисоний, миллий-ментал хусусиятларнинг тадрижий тараққиёт йўллари аниқланган;
ареалнинг ўзига хос этномулоқот ҳудуд эканлиги, бошқа ўзбек шеваларидан фарқли хусусиятларининг пайдо бўлиш сабаблари, шева лингвистик харитасидаги изоглосса чизиқларини аниқлаш тамойилларига ко ъра, ареолингвистик белги-хусусиятларидаги ўзига хосликлар эса, ареал-типологик, структур, қиёсий-тарихий усуллар асосида баҳоланган ва айни пайтдаги таснифи диалектологик, лингвоареологик тил далиллари орқали асослаб берилган;
шева лисоний белгиларига асосланиб, қарлуқ, қипчоқ, аралаш тип гуруҳларга ҳамда “й”ловчи ва “ж”ловчи қипчоқ лаҳжа шохобчаларга ажратилган, шеванинг фонетик-фонологик ўзига хос жиҳатларини юзага чиқарувчи товушлар, фонемалар парадигмаси, артикуляцион-акустик хусусиятлари, сифат белгилари, уларнинг сўз таркибидаги ўрни, фонетик-фонематик қонуниятлар асоси ареал-типологик, ареал-лингвистик, лингводиалектал тамойиллар ва амалий тилшунослик мезонлари орқали далилланган;
Мингбулоқ диалектлари ареалидаги шеваларнинг адабий тил билан ўзаро мувозанатли муносабати, ҳудудий яқин ареаллар таъсиридаги ўзаро ўтиш ва вибрацион (тебраниш) зоналаридаги тарихий жараёнлар ҳозирги даврдаги азоналар таъсири эканлиги лисоний фактлар орқали далилланиб, ареал лингвистик хариталанган тарзда шеванинг ўзбек халқи шевалари системасида тутган лингвомаданий ва лингвоареал ўрни ва ўзаро ижтимойи-иқтисодий ва маданий алоқа тасирлари илмий-назарий ва амалий асослар билан исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. “Ўзбек тилининг Мингбулоқ шеваси” тадқиқи бўйича олинган илмий натижалар асосида:
Мингбулоқ шевасининг лингвистик харитасидаги Наманган вилоятидаги ва мамлакатимиздаги бошқа ўзбек шеваларидан фарқли хусусиятларининг сабаблари миграция жараёнларини, аҳоли этнотаркибини, ареалнинг ўзига хос этномулоқот ҳудуд сифатида шакллантирган изоглосса чизиқларини аниқлаш ва белгилаш йўллари орқали асослаб берилган ҳамда мазкур шева ареали илк бор монографик тарзда тадқиқ этилган ҳолда, унинг ареалогик ўзига хос лисоний белгилари қарлуқ, қипчоқ, аралаш тип гуруҳ ва шохобчаларга ажратилган, ареолингвистик хусусиятлари ареал-типологик, структур, компонент, қиёсий-тарихий усуллар орқали тавсифланган ва айни пайтдаги таснифи ҳавола қилинган ўринлардаги фактик мисоллардан, тўхтам ва хулосалардан Т.Н.Қори-Ниёзий номидаги Ўзбекистон педагогика фанлари илмий тадқиқот институти Қорақалпоғистон филиалида 2021-2023-йилларда бажарилган Ф1-ХТ-0-92997 рақамли “Ёшларни умуминсоний, миллий ва тархий қадриятлар уйғунлиги асосида маънавий-ахлоқий тарбиялашнинг муаммолари” мавзусидаги фундаментал лойиҳасини амалга оширишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси халқ таълими вазирлиги Т.Н.Қори-Ниёзий номидаги Ўзбекистон педагогика фанлари илмий-тадқиқот институти Қорақалпоғистон филиали 2023-йил 23-февралдаги 261-сон маълумотномаси). Натижада лойиҳанинг умуминсоний, миллий ва тарихий қадриятлар уйғунлиги асосида ёшларни маънавий-ахлоқий тарбиялаш йўл ва усулларининг миллат тили ва унинг қадрият эканлиги ёритилган ўринлари шева, она тили, миллий ва адабий тил ҳақидаги фикрлар билан бойитилган;
Мингбулоқ шеваси фонетик-фонологик ўзига хос жиҳатлари унли, ундош товушлари, фонемалар парадигмаси, уларнинг артикулацион-акустик хусусиятлари, ҳар бир фонема ва товушнинг сўз таркибидаги ўрни, фонетик қонуниятлар, шева нутқ товушлари ва фонемаларининг лингвистик сифат белгилари, лаҳжавий лингвистик бирликлари ареал-лингвистик, ареал-типологик, лингвогеографик тамойиллар ҳамда амалий тилшунослик мезонлари орқали аниқланган ўринлардан, чиқарилган хулосалардан Т.Н.Қори-Ниёзий номидаги Ўзбекистон педагогика фанлари илмий тадқиқот институти Қорақалпоғистон филиалида 2021-2023-йилларда бажарилган ФЗ-2016-0908165532 рақамли “Қорақалпоқ тилининг янги алфабити ва имло қоидаларига мувофиқ она тили ва адабиётини ривожлантириш методикаси” мавзусидаги амалий лойиҳасини амалга оширишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси халқ таълими вазирлиги Т.Н.Қори-Ниёзий номидаги Ўзбекистон педагогика фанлари илмий-тадқиқот институти Қорақалпоғистон филиали 2023-йил 23-февралдаги 262-сон маълумотномаси). Натижада халқ шевалардаги иборалар, сўзлар ва грамматик шакллар, мақол ва маталларнинг имло қоидалари асосида тўғри ёзилиши, турли ҳудуд вакилларининг диалектал лисоний манзараси ва дунёқараши ҳақидаги фикрлар билан тўлдирилган;
шеванинг лексик-семантик ва грамматик хусусиятларидаги ўзига хосликларга Мингбулоқ ареалидаги қарлуқ, қипчоқ ва аралаш шеваларнинг адабий тил билан ўзаро мувозанатли муносабати, ҳудудий яқин ареаллар таъсиридаги ўтиш зоналари ва вибрацион тарихий жараён, ҳозирги ҳолатлар азоналар таъсири эканлиги далилланиб, ареал лингвистик хариталанган ҳамда шеванинг бошқа ўзбек шевалари системасида тутган ўрни, ўзбек адабий тилига муносабати илмий-назарий ва амалий асослар орқали кўрсатиб берилган хулоса ва тўхтамлардан Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси “Маданият ва маърифат телерадиоканали” томонидан эфирга узатилган “Тил – миллат кўзгуси” телекўрсатуви сценарийсини тайёрлашда фойдаланилган, тадқиқот муаллифи билан шевалар хусусида суҳбат ташкил этилган. (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси “Маданият ва маърифат телерадиоканали” давлат муассасасининг 2023-йил 1 декабрдаги 01.02.03/242-сон маълумотномаси). Натижада ўзбек халқи ва миллатининг қадимий бой тарихи, адабий тилимиз озуқаси бўлган шеваларни халқимизга таништириш, тарғиб қилиш орқали кўрсатувнинг илмий-оммабоплиги таъминланган, тилнинг миллий қадрият сифатидаги ўрнини тўла ёритишга эришилган.