Абдухалилова Азиза Эркиновнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Хива хонлигида солиқ тизими тарихи ва тарихшунослиги”, 07.00.08 – “Тарихшунослик, манбашунослик ва тарихий тадқиқот усуллари”.
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.2.PhD/Tar1161.
Илмий раҳбар: Донийоров Алишер Худайбердиевич, тарих фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент давлат шарқшунослик университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тошкент давлат шарқшунослик университети, DSc.03/31/01/2024/Tar.21.03
Расмий оппонентлар: Шодмонова Санобар Базарбаевна, тарих фанлари доктори, профессор.
Якубов Қаҳрамон Каримжанович, т.ф.ф.д.(PhD), катта илмий ходим
Етакчи ташкилот: Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети.
Диссертация йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади архив ҳужжатлари, тарихий манбалар ва тадқиқотлар таҳлили орқали ХИХ – ХХ аср бошларида Хива хонлиги солиқ тизими, унинг ўзига хослиги ва такомиллашув эволюциясини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
Хива хонликдаги атойи ва ёрлиқли мулк ерлари солғути – ер солиғи, қишлоқ хўжалигида фаолият юритувчи шахслардан олинган беватан ва дуғма солғути –даромад солиғи хусусиятини касб этиши, барча солиққа оид маълумотлар қайд этиб борилгани, қайд дафтари: аворижа дафтари ва тавжиҳа каби икки турдаги дафтаридан иборат бўлгани, ушбу дафтарлардан ташқари хонликда ғалла дафтарлари ҳам юритилгани, барча дафтарларни расмийлаштиришда адолат мезонлари амал қилгани асослаб берилган;
совет тарихшунослигида шаклланган “Хива хонлигида 25 ва ундан ҳам ортиқ солиқ тури мавжуд бўлгани, деҳқонларнинг кўп сонли солиқлар натижасида қашшоқлашганлиги” ғояси асоссиз эканлиги, аслида жариб, танобона, мол, илчи ёки йўлчи, қўнолға, улоғ, сўйсун, борсбон, каштибон каби кўплаб мавжуд солиқлар доимий солиқ бўлмай, уларнинг аксарияти фақат маълум вақтда, йиғим сифатида  аҳолидан олингани, доимий бўлмаган солиқларни, совет олимлари атайин хонлик сиёсатини қоралаш учун сонини кўпайтириб ҳисоблагани далилланган;
ёрлиқларда келган номларга асосланиб, хонликда мавжуд солиқ турлари ва мажбуриятлар миқдорини қатʼий аниқлаш мушкуллиги, бунинг сабаби, мазкур манбалардаги ҳашар, қозу, қочу, бегар номлари ягона меҳнат мажбуриятини, бож, тамға, чеҳел ек эса закотни турларини англатгани, бошқа солиқ турлари ҳам вақт ўтиши билан ўзгариб, камайиб-кўпайиб тургани, солиқлар сони турли ислоҳотлар ва фискал сиёсатдаги ўзгаришлар таъсирида ўзгариб тургани очиб берилган;
хонлик солиқ сиёсатида ижтимоий ҳимоя тамойилларига ҳам эʼтибор қаратилгани, хусусан, иқтисодий мушкул вазиятга тушган фуқаролар, боқувчиси вафот этган вояга етмаган фарзандлар (саноқ дафтарида сағир), қурғоқчилик, ҳосилсизлик, сел келиши ва бошқа турли табиий офатлар вақтида азият чеккан аҳоли солиқ ва мажбуриятлардан озод қилиниб, ёрдам олгани, аҳолининг солиқларни тўлашга қурби етмаган ҳолларда хонга илтимосномалар йўллаши ва аксарият ҳолатларда ушбу масаланинг ижобий ҳал этилгани далилланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Хива хонлиги солиқ тизими тарихи ва тарихшунослиги мавзусини тадқиқ этиш асносида ишлаб чиқилган илмий хулоса ва таклифлар асосида:
ХИХ аср охири – ХХ аср бошларида Хива хонлиги солиқдан тушган маблағлар сарой харажатлари, давлат амалдорларининг маошлари, мамлакат мудофааси, хорижий давлатлар билан алоқаларни мустаҳкамлаш, хонлик иқтисодиёти ҳамда маданий-маърифий соҳани ривожлантиришга йўналтирилганлиги, шунингдек, қайд дафтари: аворижа дафтари ва тавжиҳа каби икки турдаги дафтаридан иборат бўлгани, ушбу дафтарлардан ташқари хонликда ғалла дафтарлари ҳам юритилгани, барча дафтарларни расмийлаштиришда адолат мезонлари амал қилганига оид илмий хулосаларидан “Ўзбекистон тарихи” телеканалининг “Тақдимот” кўрсатувини тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон телерадиоканали давлат муассасасининг 2024-йилнинг 15-февралидаги 02-06-253-сонли маълумотномаси). Тадқиқот натижаларининг жорий этилиши телетомошабинларда ХИХ аср охири – ХХ аср бошларида Хива хонлиги солиқ тизимига доир тасаввурларни кенгайишига хизмат қилган;
Хива хонлиги солиқ тизимида амал қилган ижтимоийлик тамойили аҳолининг кам таъминланган ва ёрдамга муҳтож қатламини қўллаб-қувватлашга қаратилганлиги, хонликда мавжуд солиқ турлари ва мажбуриятлар миқдорини қатʼий аниқлаш мушкуллиги, бунинг сабаби, мазкур манбалардаги ҳашар, қозу, қочу, бегар номлари ягона меҳнат мажбуриятини, бож, тамға, чеҳел ек эса закотни турларини англатгани, бошқа солиқ турлари ҳам вақт ўтиши билан ўзгариб, камайиб-кўпайиб тургани, солиқлар сони турли ислоҳотлар ва фискал сиёсатдаги ўзгаришлар таъсирида ўзгариб тургани каби хулосаларидан Ўзбекистон Республикаси Ёшлар ишлари агентлигининг конференция, семинар, давра суҳбати ва учрашувлар ташкил этишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Ёшлар ишлари агентлигининг 2024-йил 5-мартдаги 1-01-21-54-сонли маълумотномаси). Натижада ўзбек хонликлари иқтисодий тизимига оид билимлар, ижтимоий адолат, ижтимоий ҳимояга доир маълумотлар ёшлар маънавий қиёфасини шакллантиришга, ўз миллий тарихини чуқурроқ ўрганишга хизмат қилган;
Хонликдаги солиқ турлари, солиқ бошқаруви, солиқ амалиётидаги тамойиллар, ижтимоий ҳимояга муҳтож солиқ тўловчилар учун имтиёзлари совет тарихшунослигида шаклланган “Хива хонлигида 25 ва ундан ҳам ортиқ солиқ тури мавжуд бўлгани, деҳқонларнинг кўп сонли солиқлар натижасида қашшоқлашганлиги” ғояси асоссиз эканлиги, аслида жариб, танобона, мол, илчи ёки йўлчи, қўнолға, улоғ, сўйсун, борсбон, каштибон каби кўплаб мавжуд солиқлар доимий солиқ бўлмай, уларнинг аксарияти фақат маълум вақтда, йиғим сифатида  аҳолидан олингани, доимий бўлмаган солиқларни, совет олимлари атайин хонлик сиёсатини қоралаш учун сонини кўпайтириб ҳисоблагани ҳақидаги маълумотлар Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Ўзбекистон тарихи Давлат музейида солиқ тизимига оид экспозицияларни янги материаллар билан бойитишда фойдаланилди. (Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академиясининг 2024-йил 5-апрелдаги 3/1255-789 сонли маълумотномаси). Тадқиқот натижаларининг қўлланиши хонликда солиқ тизимини бошқариш масаласига аниқлик кириш ва солиқ ислоҳотларини аҳамиятини очиб беришга хизмат қилди.