Muzafarov Amrullo Mustafoevichning

falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.

Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Oltin, uran ajratib olish jarayonlari va ularning ekotizimga texnogen ulushini nazorat kilishning yadro-fizik uslublarini ishlab chiqish», 01.04.01–Eksperimental fizikaning asboblari va usullari (texnika fanlari).

Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2017.2.PhD/FM61.

Ilmiy rahbar: [Sattarov Gayvillo Sattarovich], texnika fanlari doktori, professor.

Dissertatsiya bajarilgan muassasalar nomi: Yadro fizikasi instituti va Navoiy kon-metallurgiya kombinati.

IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasalar nomi, IK raqami: Yadro fizikasi instituti, Astronomiya instituti, O‘zbekiston Milliy universiteti, DSc.27.06.2017.FM/T.33.01.

Rasmiy opponentlar: Muminov Tolib Musaevich, fizika-matematika fanlari doktori, professor, akademik; Salimov Muxammad Ibragimovich, texnika fanlari nomzodi.

Yetakchi tashkilot: Samarqand davlat universiteti.

Dissertatsiya yo‘nalishi: amaliy ahamiyatga molik.

II. Tadqiqotning maqsadi: texnologik va tabiiy na’munalarning elementlar tarkibini, uran izotop tarkibi va uning emirilishidan hosil bo‘lgan mahsulotlar, oltin, uran va yo‘ldosh  metallar ajratib olish jarayonlarining nazorati uchun yadro-fizik tahlil usullarini ishlab chiqishdan iborat.

III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:

elektrodializga asoslangan har xil diametrli (0,16–2,0 mkm) yadro fil`trlaridan foydalanib tabiiy sharoitda kelib chiqish sababi texnogen bo‘lgan ionlarning (Sc, Cr, Fe, Co, Zn, Se, Ag, Sb, Se, Eu va Au) o‘zini tutishini baholash imkonini beruvchi er osti va sanoat oqava suvlarida kimyoviy elementlar mavjud bo‘lish formalari aniqlangan;

uran oksidi-chalaoksidi va ximkonsentratida uranning izotop tarkibini (²³⁴U, ²³⁵U, ²³⁸U) al`fa-spektrometrik usul bilan aniqlash imkonini beruvchi radiokimyoviy uslub ishlab chiqilgan;

har xil sharoitda uranni er ostida tanlab eritish (minireagentli, kislotali va gipoxloridli) tartibi tadqiq qilinishi natijasida NKMK texnologik mahsulotlarida (²³⁴U/²³⁸U) radiofaol muvozanatning buzilish mexanizmi aniqlangan;

uran tayyor mahsulotini toblash sexining atmosferaga zararli chiqindilarini chiqarish miqdorini  kamaytirish uchun optimal ish tartiblari ishlab chiqilgan;

geotexnologik jarayonda ²²⁶Ra izotopining o‘zini tutishini o‘rganish asosida uranni er ostida tanlab eritish bo‘yicha foydalanishdan bo‘shagan er maydonlarini rekul`tivatsiya qilish uslubi yaratilgan.

IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.

Oltin, uran ajratib olish jarayonlari va ularning ekotizimga texnogen ulushini nazorat qilishning yadro-fizik uslublarini ishlab chiqish asosida:

uranni er ostida tanlab eritish asosida olingan uran ximkonsentrati va oksid-chalaoksidi uran (²³⁴U, ²³⁵U, ²³⁸U) izotop tarkibini al`fa-spektrometrik usulda o‘lchash uslubi tayyor uran mahsulotini buyurtmachi talabidagi me’yoriy solishtirma faollik qiymatiga mos mahsulot olish uchun qo‘llanilgan (Navoiy kon-metallurgiya kombinati davlat korxonasiga qarashli «1-son GMZ»ning  2017 yil 14 dekabrdagi 2455-son ma’lumotnomasi). Ilmiy natijalarining qo‘llanishi sotishga tayyorlangan uran tayyor mahsuloti  sifatini oshirish imkonini bergan;

texnologik chiqindilarni saqlash ombori faoliyat hududi tuprog‘i va er osti suvlari na’munalarida tabiiy va texnogen elementlar miqdorini aniqlash uslubi texnologik chiqindilarni saqlash omborining uchinchi navbatini va kuzatish quduqlarini loyihalashda foydalanilgan (Navoiy kon-metallurgiya kombinati davlat korxonasi Markaziy kon boshqarmasining 2017 yil 12 dekabrdagi 2446-son ma’lumotnomasi). Ilmiy natijalarining qo‘llanishi Markaziy kon boshqarmasining «2-son GMZ» texnologik chiqindilarni saqlash omborining atrof-muhitga texnogen ta’sirini baxolash imkonini bergan;

tabiiy va texnologik namunalarining tarkibini tahlil qilish uchun ishlab chiqilgan  ko‘p elementli neytron-faollashtirish uslublari FA-A7-F056 raqamli «Toshkent shahar ekologik holatining aholi sog‘lig‘i holati bilan bog‘liqlikni na’moyon qilishning  ko‘p elementli yadro-analitik uslublari» (2009-2011) amaliy loyihasida atrof-muhit ob’ektlarini tadqiq qilishda foydalanilgan (O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining 2018 yil 3 iyuldagi 2/1255-1737-son ma’lumotnomasi). Ilmiy natijalarining qo‘llanishi havo, yuza suvlar, tuproq ifloslanishining o‘rtacha qiymatlarini aniqlash va aholi salomatligi bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish maqsadida Toshkent shahar tumanlaridagi biosferik ob’ektlarida elementlarning tarqalish xaritalarini taqdim qilish imkonini bergan;

tabiiy va texnologik na’munalarda uran izotop tarkibini aniqlash uchun ishlab chiqilgan uslublar FA-A14-F060 raqamli «Tabiiy va texnologik materiallarda og‘ir va kamyob metallarni aniqlashning yangi yuqori sezgir yadro-fizik uslublarini ishlab chiqish» (2009-2011) amaliy loyihasida noyob va tarqoq elementlarni aniqlash maqsadida metallurgik ishlab chiqarish chiqindilarini tahlil qilishda ishlatilgan (O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining 2018 yil 3 iyuldagi 2/1255-1737-son ma’lumotnomasi). Ilmiy natijalarining qo‘llanishi uran mahsulotlari tarkibidagi qo‘shimcha elementlarni aniqlashda va atrof-muhit muhofazasida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, 10^-4–10^-9 aniqlikda 30 ta mikroelementni aniqlash imkonini bergan.