Сайидов Ёқуб Сиддиқовичнинг

фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Жадид бадиий асарлари лексикаси», 10.00.01–Ўзбек тили (филология фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2017.2DSc/Fil56.

Илмий маслаҳатчи: Дадабоев Ҳамидулла Арипович, филология фанлари доктори, профессор.

Диссертация бажарилган муассаса номи: Бухоро давлат университети.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети, DSc.27.06.2017  Fil.19.01.

Расмий оппонетлар: Содиқов Қосимжон Позилович, филология фанлари доктори, профессор; Кўчимов Шуҳрат Норқизилович, филология фанлари доктори, профессор; Йўлдошев Маъруфжон Муҳаммаджонович, филология фанлари доктори, профессор.

Етакчи ташкилот: Урганч давлат университети.

Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади: жадид адабиёти намояндаларининг ўзбек адабий тили тараққиётида тутган ўрнини аниқлаш, уларнинг шеърий асарларида қўлланилган сўзларнинг лингвостатистик, мавзуий, тарихий-этимологик, лексик-семантик, лингвопоэтик хусусиятларини очиб беришдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

жадид шеърияти лексикасидаги ўз ва ўзлашган қатламнинг қўлланиш даражаси, генетик асоси, ўзаро нисбати‚ фаоллик даражаси, миқдори‚ мавзуий гуруҳлари, қадимги туркий тил, турк тили ва озарбайжон тилига хос сўзлар аниқланган, лексик-семантик ва функционал хусусиятлари очиб берилган;

жадид асарлари лексикасини қадимги ва эски туркий тил ҳамда эски ўзбек тили билан қиёслаш орқали ўзбек адабий тилининг лексик таркиби янгиланганлиги асосланган, умумтуркий қатламнинг миқдор ва сифат жиҳатдан бойиганлиги исботланган;

«Чиғатой гурунги» аъзолари шеърияти тилида қадимги туркий сўзларнинг қўлланиш сабаблари ва манбалари аниқланган;

жадид асарлари лексикаси туркий тил ва халқ шевалар асосида шакллантирилганлиги аниқланган, янги илмий-маданий тушунчалар учун ўзбек адабий тилига янги сўзлар олиб кирилганлиги  очиб берилган;

метафора, метонимия ва синекдохаларнинг тузилмавий-семантик, поэтик-эстетик табиати ва лингвопоэтик имконият ҳамда хусусиятлари  ёритиб берилган;

миллат тақдирига бевосита алоқадор эрк‚ ватан ва маърифат каби тушунчаларни ифодаловчи метафоралар алоҳида тизим сифатида шаклланганлиги далилланган.

IV. Тадқиқот натижаларнинг жорий қилиниши.

Жадид бадиий асарлари лексикаси бўйича олинган илмий натижалар асосида:

жадид асарлари лексикасидаги сўзларнинг маъносига доир изоҳлардан, лексикографик талқинлардан «Исломшунослик қомусий луғати»нинг луғат мақолаларида тушунча ҳамда терминларнинг моҳиятини очиб берувчи изоҳлар таҳририда фойдаланилган (Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг 2018 йил 16 июлдаги 1488-сон маълумотномаси). Натижада луғат ислом маданиятига доир янги  маълумотлар билан бойиган, изоҳталаб сўзларнинг моҳияти очиб берилган;

ҳозирги ўзбек адабий тилининг қадимги туркий тилга муносабати, қадимги туркий лексиканинг лексик-семантик ва функционал хусусиятлари, мавзуий гуруҳлари таснифи,  изоҳталаб қадимги туркий сўзларнинг луғавий маъноси ҳамда ўзбек халқ шеваларида қўлланишда давом этаётган қадимги туркий тилга оид сўзларнинг манбаларини аниқлашга доир хулосалардан «Девону луғотит турк»даги халқ мақоллари» луғат-маълумотномани яратишда фойдаланилган (Тошкент: Наврўз, 2015. – 90 б.). Илмий натижалар тил бирликларини изоҳлашда асос бўлиб хизмат қилган;

жадид лирик асарларининг лингвостатистик‚ функционал-семантик¸ лингвопоэтик тавсифи ва ўзбек миллий тилининг шакланиш жараёнлари тарихига доир масалалар ечимларидан ОТ-Ф8-090 рақамли «Жадид адабиёти – жаҳон илғор адабиётининг синтези сифатида»(2007–2011) фундаментал лойиҳасида жадид бадиий меросинининг лингвистик хусусиятларини аниқлашда  фойдаланилган (Фан ва технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитасининг 2016 йил 18 ноябрдаги ФТК-0313/818-сон маълумотномаси). Илмий натижанинг қўлланиши жадидларнинг тилшунослик меросини, миллий тилни шакллантириш борасидаги илмий-назарий қарашлари ва фаолиятини аниқ баҳолаш имконини берган;

жадид адабиёти намояндаларининг ўзбек адабий тили ва унинг меъёрларига муносабати¸ XX аср бошлари адабий тилнинг асосий хусусиятлари, ривожланиш йўллари ва қонуниятлари¸ ҳозирги ўзбек адабий тилининг жадид бадиий асарлари лексикасига муносабатини аниқлашга оид хулосалардан Ф-1-06 рақамли «Истиқлол даври ўзбек адабиётида Ғарбу Шарқ адабий анъаналари синтези» (2012–2016) фундаментал лойиҳасида жадид адабиётига оид илмий тадқиқотлар рўйхатини шакллантиришда  фойдаланилган (Фан ва технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитасининг 2016 йил 18 ноябрдаги ФТК-0313/818-сон маълумотномаси). Таклиф этилган материаллар жадид адабиёти ва адабиётшунослиги библиографиясини мукамаллаштиришга хизмат қилган;

жадидларнинг илмий-бадиий мероси, уларнинг ўзбек адабий тили ривожидаги ўрнини аниқлаш, ўзбек миллий тилининг шаклланиши ва тараққиёти билан боғлиқ масалаларни баҳолаш, жадид шеъриятининг бадиий-лисоний хусусиятларини аниқлашга доир хулосалардан Бухоро вилояти телерадиокомпаниясининг 2015–2017 йилларда эфирга узатилган «Муносабат», «Интервью плюс», «Долзарб мавзу» каби кўрсатув ҳамда радиоэшиттиришлар сценарийларини тайёрлашда фойдаланилган (Бухоро вилояти телерадиокомпаниясининг 2017 йил 4 декабрдаги 1/320-сон маълумотномаси). Натижада кўрсатув ва радиоэшиттиришларнинг илмий-оммабоплиги таъминланган, мазмуни мукаммаллашган.