Sayt test rejimida ishlamoqda

Саиткулов Фозилжон Эргашевичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи):  “2Н(Алмашинган)хиназолин-4-онлар, уларнинг айрим тиоаналогларини синтези ва турли шароитларда селектIV метиллаш”, 02.00.03 – Органик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.4.PhD/К558.
Илмий раҳбар: Элмурадов Бурхон Жураевич, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассасалар номи: Ўсимлик моддалари кимёси институти, Тошкент Давлат аграр унIVерситети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўсимлик моддалари кимёси институти, DSc.02/30.01.2020.К/Т.104.01.
Расмий оппонентлар: Ходжаниязов Хамид Уткурович, кимё фанлари доктори (DSc); Холиқов Турсунали  Суюнович, кимё фанлари доктори (DSc).
Етакчи ташкилот: Тошкент кимё-технология институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: 2Н(алмашинган)хиназолин-4-онлар ва -тионларнинг такомиллашган синтез усулларини ишлаб чиқиш, уларнинг “қаттиқ” ва “юмшоқ” метилловчи агентлар билан ишқорий (КОҲ) муҳитда метиллаш реакцияларини амалга ошириш, реакциялар йўналишига ва изомерлар турига таъсир этувчи асосий омилларни аниқлаш, натижаларни қиёсий таққослаш, олинган бирикмаларнинг тузилишини, физик-кимёвий ва биологик хоссаларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор хиназолин-4-оннинг амбидент ва полидент анионларини метиллаш реакциялари қутбли протонли (этанол), апротон (диоксан-1,4), апротон биполяр (ДМФА ва ДМСО) эритувчиларда турли ҳарорат ва вақт давомийлигида тизимли олиб борилган, натижада асосан Н3-маҳсулот ҳосил бўлиши аниқланган ва Пирсон назарияси бўйича асослаб берилган;
хиназолин-4-онни ДМФА да “юмшоқ” метилловчи агент билан 85-90°C да реакцияси ўтказилганда (Б усул), синтез қилиниши қийин бўлган О4–метил изомер (4-метоксихиназолин) яхши унум билан ҳосил бўлиши исботланган ва бу усул мақсадли синтезларда қўллаш учун тавсия этилган;
электронодонор (метил) гуруҳнинг мусбат индуктIV таъсирида 2-метилхиназолин-4-оннинг пиримидин ҳалқасида электрон булут зичлиги ортиши ва амбидент анион электронларининг делокализацияси натижасида реакциялар “юмшоқ” ва “қаттиқ” метилловчи агентлар иштирокида селектIV тарзда Н3-азот атомида амалга ошиши, бунда конверсия 100% ни ташкил этиши ва юқори унум билан 2,3-диметилхиназолин-4-он ҳосил бўлиши исботланган;
2Ҳ(метил, фенил, 4-нитрофенил)хиназолин-4-онлар ва уларнинг олиниши учун муҳим хом ашёлар – оралиқ амидларнинг содда ва юқори самарадор синтез усуллари тавсия этилган;
электроноаксептор (фенил, 4-нитрофенил) гуруҳ сақлаган хиназолин-4-онларни метиллаш реакциялари электронодонор гуруҳ тутган аналогларидан фарқли равишда нисбатан қийин ва носелектIV кетиши, лекин, асосан Н3-маҳсулот ҳосил бўлиши ҳамда реакция бориши ҳароратга сезиларли даражада боғлиқ эканлиги аниқланган;
хиназолин-4-онни турли шароитларда тионлаш реакциялари учун Лавессон реагенти энг мақбул реагент эканлиги исботланган ва тионлаш механизми тавсия этилган;
2Ҳ(метил, фенил)хиназолин-4-тионларни “юмшоқ” ва “қаттиқ” метилловчи агентлар билан ўзаро таъсири турли шароитларда амалга оширилиб, барча усулларда реакция Н3-атомга нисбатан “юмшоқ” олтингугурт атомига кетиши натижасида юқори селектIVликда С4-метил маҳсулот ҳосил бўлиши аниқланган ва бу олтингугурт атомининг осон қутбланувчанлиги билан тушунтирилган;
2Ҳ(метил, фенил)хиназолин-4-тионлардан юқори (100%) селектIVликда С4–метил маҳсулотлар олиш учун энг мақбул эритувчилар диоксан-1,4 ва ДМСО эканлиги исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
2Ҳ(Алмашинган) хиназолин-4-онлар ва -хиназолин-4-тионларнинг такомиллашган синтези, уларнинг селектIV (Н1-, Н3-, О4-, С4-) метиллаш маҳсулотларини олиниши, синтез қилинган бирикмаларнинг тузилиши ва биологик хоссаларини аниқлаш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
антигелминт фаолликка эга восита олиш учун Ўзбекистон Республикаси Интеллектуал мулк марказининг ихтирога патенти олинган (№ИАП05685, 2018 й.). Натижада чорвачилик соҳасида қўллаш учун сувда осон эрувчан, юқори самарали синтетик антигелминт восита яратиш имконини берган;
2,3-Диметилхиназолин-4-оннинг РТТ натижалари Кембридж марказий кристаллографик маълумотлар базасига киритилган (Тҳе Cамбридге Струcтурал Датабасе, ҳттпс://www.ccдc.cам, CCДC 1007927). Натижада базага киритилган модда ўхшаш бирикмаларни синтез қилиш ва уларнинг тузилишини тавсифлаш имконини берган;
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар маҳкамасининг 2018-йил 24-июлдаги “Самарқанд Давлат унIVерситети фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари” тўғрисидаги 571-сонли қарорининг ижроси бўйича талабалар учун “Умумий кимё” номли ўқув қўлланма (Рўйхатга олиш рақами №169) чоп этилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги, Шароф Рашидов номидаги СамДУ кенгашининг №8-сон қарори, 31.01.2023 й.). Натижада кимё таълим йўналишида таҳсил олаётган ва тадқиқотлар олиб бораётган талабалар ҳамда соҳа мутахассислари учун назарий кимёнинг асосий қонуниятлари ва йўналишларини чуқур ўрганишда қўлланма сифатида фойдаланиш имкони яратилган;
талабалар учун “Кимё фанидан лаборатория ишлари” номли ўқув қўлланма (Рўйхатга олиш рақами №500-594) чоп этилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлигининг №500-сон буйруғи, 23.11.2021 й.). Натижада Қишлоқ хўжалиги таълим йўналишида таҳсил олаётган 1-босқич талабалари учун замонавий аналитик ва органик кимёдан умумлаштирилган лаборатория машғулотларидан амалиётда фойдаланиш имкони яратилган;
2Ҳ(метил-, метилтио-, фенил)хиназолин-4-онлар, 4-тионлар ва 4-аминохиназолинлар ҳосилаларининг таутомериясини ўрганиш натижаларидан ФА-Ф7-Т207 рақамли «Биологик фаол гетероциклик бирикмалар молекуласида асимметрик марказ ҳосил қилишнинг назарий муаммолари» мавзусидаги фундаментал лойиҳада кислотали муҳитда Н-1 азот атомининг протонланиши натижасида 2-ҳолатдаги метил гуруҳининг электрофил алмашиниш реакцияларига осон киришишини тадқиқ этишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси фанлар академиясининг 2024 йил 26 мартдаги 4/1255-679-сон маълумотномаси). Натижада мазкур электрофил алмашиниш (бирикиш) реакцияларини хиназолон алкалоидларидаги фаоллашган α-Ч2 гуруҳи сақлаган аналогларига муваффақиятли қўллаш усули яратилган.

Yangiliklarga obuna bo‘lish