Saitkulov Foziljon Ergashevichning
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi):  “2N(Almashingan)xinazolin-4-onlar, ularning ayrim tioanaloglarini sintezi va turli sharoitlarda selektIV metillash”, 02.00.03 – Organik kimyo (kimyo fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2022.4.PhD/K558.
Ilmiy rahbar: Elmuradov Burxon Juraevich, kimyo fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasalar nomi: O‘simlik moddalari kimyosi instituti, Toshkent Davlat agrar unIVersiteti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: O‘simlik moddalari kimyosi instituti, DSc.02/30.01.2020.K/T.104.01.
Rasmiy opponentlar: Xodjaniyazov Xamid Utkurovich, kimyo fanlari doktori (DSc); Xoliqov Tursunali  Suyunovich, kimyo fanlari doktori (DSc).
Yetakchi tashkilot: Toshkent kimyo-texnologiya instituti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: 2N(almashingan)xinazolin-4-onlar va -tionlarning takomillashgan sintez usullarini ishlab chiqish, ularning “qattiq” va “yumshoq” metillovchi agentlar bilan ishqoriy (KOH) muhitda metillash reaksiyalarini amalga oshirish, reaksiyalar yo‘nalishiga va izomerlar turiga ta’sir etuvchi asosiy omillarni aniqlash, natijalarni qiyosiy taqqoslash, olingan birikmalarning tuzilishini, fizik-kimyoviy va biologik xossalarini aniqlashdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
ilk bor xinazolin-4-onning ambident va polident anionlarini metillash reaksiyalari qutbli protonli (etanol), aproton (dioksan-1,4), aproton bipolyar (DMFA va DMSO) erituvchilarda turli harorat va vaqt davomiyligida tizimli olib borilgan, natijada asosan N3-mahsulot hosil bo‘lishi aniqlangan va Pirson nazariyasi bo‘yicha asoslab berilgan;
xinazolin-4-onni DMFA da “yumshoq” metillovchi agent bilan 85-90°C da reaksiyasi o‘tkazilganda (B usul), sintez qilinishi qiyin bo‘lgan O4–metil izomer (4-metoksixinazolin) yaxshi unum bilan hosil bo‘lishi isbotlangan va bu usul maqsadli sintezlarda qo‘llash uchun tavsiya etilgan;
elektronodonor (metil) guruhning musbat induktIV ta’sirida 2-metilxinazolin-4-onning pirimidin halqasida elektron bulut zichligi ortishi va ambident anion elektronlarining delokalizatsiyasi natijasida reaksiyalar “yumshoq” va “qattiq” metillovchi agentlar ishtirokida selektIV tarzda N3-azot atomida amalga oshishi, bunda konversiya 100% ni tashkil etishi va yuqori unum bilan 2,3-dimetilxinazolin-4-on hosil bo‘lishi isbotlangan;
2H(metil, fenil, 4-nitrofenil)xinazolin-4-onlar va ularning olinishi uchun muhim xom ashyolar – oraliq amidlarning sodda va yuqori samarador sintez usullari tavsiya etilgan;
elektronoakseptor (fenil, 4-nitrofenil) guruh saqlagan xinazolin-4-onlarni metillash reaksiyalari elektronodonor guruh tutgan analoglaridan farqli ravishda nisbatan qiyin va noselektIV ketishi, lekin, asosan N3-mahsulot hosil bo‘lishi hamda reaksiya borishi haroratga sezilarli darajada bog‘liq ekanligi aniqlangan;
xinazolin-4-onni turli sharoitlarda tionlash reaksiyalari uchun Lavesson reagenti eng maqbul reagent ekanligi isbotlangan va tionlash mexanizmi tavsiya etilgan;
2H(metil, fenil)xinazolin-4-tionlarni “yumshoq” va “qattiq” metillovchi agentlar bilan o‘zaro ta’siri turli sharoitlarda amalga oshirilib, barcha usullarda reaksiya N3-atomga nisbatan “yumshoq” oltingugurt atomiga ketishi natijasida yuqori selektIVlikda S4-metil mahsulot hosil bo‘lishi aniqlangan va bu oltingugurt atomining oson qutblanuvchanligi bilan tushuntirilgan;
2H(metil, fenil)xinazolin-4-tionlardan yuqori (100%) selektIVlikda S4–metil mahsulotlar olish uchun eng maqbul erituvchilar dioksan-1,4 va DMSO ekanligi isbotlangan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.
2H(Almashingan) xinazolin-4-onlar va -xinazolin-4-tionlarning takomillashgan sintezi, ularning selektIV (N1-, N3-, O4-, S4-) metillash mahsulotlarini olinishi, sintez qilingan birikmalarning tuzilishi va biologik xossalarini aniqlash bo‘yicha olingan ilmiy natijalar asosida:
antigelmint faollikka ega vosita olish uchun O‘zbekiston Respublikasi Intellektual mulk markazining ixtiroga patenti olingan (№IAP05685, 2018 y.). Natijada chorvachilik sohasida qo‘llash uchun suvda oson eruvchan, yuqori samarali sintetik antigelmint vosita yaratish imkonini bergan;
2,3-Dimetilxinazolin-4-onning RTT natijalari Kembridj markaziy kristallografik ma’lumotlar bazasiga kiritilgan (The Cambridge Structural Database, https://www.ccdc.cam, CCDC 1007927). Natijada bazaga kiritilgan modda o‘xshash birikmalarni sintez qilish va ularning tuzilishini tavsiflash imkonini bergan;
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2018-yil 24-iyuldagi “Samarqand Davlat unIVersiteti faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari” to‘g‘risidagi 571-sonli qarorining ijrosi bo‘yicha talabalar uchun “Umumiy kimyo” nomli o‘quv qo‘llanma (Ro‘yxatga olish raqami №169) chop etilgan (O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Sharof Rashidov nomidagi SamDU kengashining №8-son qarori, 31.01.2023 y.). Natijada kimyo ta’lim yo‘nalishida tahsil olayotgan va tadqiqotlar olib borayotgan talabalar hamda soha mutaxassislari uchun nazariy kimyoning asosiy qonuniyatlari va yo‘nalishlarini chuqur o‘rganishda qo‘llanma sifatida foydalanish imkoni yaratilgan;
talabalar uchun “Kimyo fanidan laboratoriya ishlari” nomli o‘quv qo‘llanma (Ro‘yxatga olish raqami №500-594) chop etilgan (O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligining №500-son buyrug‘i, 23.11.2021 y.). Natijada Qishloq xo‘jaligi ta’lim yo‘nalishida tahsil olayotgan 1-bosqich talabalari uchun zamonaviy analitik va organik kimyodan umumlashtirilgan laboratoriya mashg‘ulotlaridan amaliyotda foydalanish imkoni yaratilgan;
2H(metil-, metiltio-, fenil)xinazolin-4-onlar, 4-tionlar va 4-aminoxinazolinlar hosilalarining tautomeriyasini o‘rganish natijalaridan FA-F7-T207 raqamli «Biologik faol geterotsiklik birikmalar molekulasida asimmetrik markaz hosil qilishning nazariy muammolari» mavzusidagi fundamental loyihada kislotali muhitda N-1 azot atomining protonlanishi natijasida 2-holatdagi metil guruhining elektrofil almashinish reaksiyalariga oson kirishishini tadqiq etishda foydalanilgan (O‘zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasining 2024 yil 26 martdagi 4/1255-679-son ma’lumotnomasi). Natijada mazkur elektrofil almashinish (birikish) reaksiyalarini xinazolon alkaloidlaridagi faollashgan α-Ch2 guruhi saqlagan analoglariga muvaffaqiyatli qo‘llash usuli yaratilgan.