Uteniyazova Aysara Begmuratovnaning

falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.

Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «MeFX (Me-Sr,Ba; X-Cl,I) kristallarida radiatsion hodisalar», 01.04.07–Kondensirlangan holat fizikasi  (fizika-matematika fanlari).

Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2017.3.PhD/FM119.

Ilmiy rahbar: Nuritdinov Izzatillo, fizika-matematika fanlari doktori, professor.

Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Yadro fizikasi instituti.

IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasalar nomi, IK raqami: Yadro fizikasi instituti, Astronomiya instituti, O‘zbekiston Milliy universiteti, DSc.27.06.2017.FM/T.33.01.

Rasmiy opponentlar: Ibragimova El`vira Memitovna, fizika-matematika fanlari doktori, katta ilmiy xodim; Ramozonov Asror Hamroevich, fizika-matematika fanlari nomzodi.

 Yetakchi tashkilot: Toshkent davlat texnika universiteti.

Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy ahamiyatga molik.

II. Tadqiqotning maqsadi: legirlanmagan hamda Eu, Ce, W va Tl kirindilari bilan legirlangan MeFX (Me-Sr, Ba; X-Cl, I) toifadagi kristallarni ionlashtiruvchi nurlar bilan nurlantirish jarayonida kechadigan radiatsiya bilan uyg‘otilgan hodisalarning jumladan, xususiy va kiritma radiatsiyaviy nuqsonlarning hosil bo‘lish, to‘planish va bir-birlariga aylanish qonuniyatlarini aniqlashdan iborat.

III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:

BaFI kristallari uchun birinchi marta maksimumi 300–340 nmda bo‘lgan rekombinatsiyaviy lyuminessensiya (V_k+e^-) ko‘rinishidagi avtolokallashgan eksitonlar (ALE) bilan bog‘liqligi isbotlangan va ALElarning harakatchanlik aktivatsiya energiyasi aniqlangan;

SrFCl va BaFI kristallarini ionlashtiruvchi gamma nurlar bilan nurlantirganda radiatsion nuqsonlarning hosil bo‘lishi, ularning doza ortib borishi bilan ikki bosqichda amalga oshirilishi aniqlangan;

BaFIva SrFClkristallarida γ–nurlari bilan nurlantirish jarayonida hosil bo‘ladigan α(F^-)-, α(X^-)-, F(F^-)-, F(X^-)-, F_i^o-, X_i^o- tipidagi nuqson markazlari yutilish polosalarining tabiati identifikatsiya qilingan;

MeFX toifasidagi kristallar uchun kristall yacheykalari parametrlarining kattalashuvi bilan ularning radiatsiya ta’siriga turg‘unligi kamayib borishi aniqlangan;

spektroskopik tadqiqotlar yordamida aktivatorlarning MeFX kristallari strukturasiga faqat birgina kristallografik holatda kirishi, bunda Eu ionlari ikki valentli holatda, Se kirindilari esa uch valentli holatda kirishi ko‘rsatilgan;

BaFI kristall tizimiga Tl kirindisi kiritilganda optik yutilish spektrida Tl²⁺ ionlarining yutishi bilan bog‘liq bo‘lgan 210, 240 i 290 nm maksimumlarida joylashgan polosalar vujudga kelishi aniqlangan;

legirlangan MeFX toifasidagi kristallar uchun elektromagnit nurlar (gamma va rentgen nurlari) hamda zaryadlangan zarrachalar (elektronlar) ta’sirida xususiy strukturaviy nuqsonlar va aktivator markazlarida uyg‘otiladigan rekombinatsiyaviy lyuminessensiyalarning mexanizmlari aniqlangan.

IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi:

MeFX (Me-Sr,Ba; X-Cl,I) kristallarida kechadigan radiatsion jarayonlarni aniqlash asosida:

SrFCl va BaFI kristallarida radiatsiyaviy nuqsonlar hosil bo‘lishining ikki bosqichda amalga oshirilishi, bunda birinchi bosqich kristallar strukturasida mavjud bo‘lgan nuqsonlarda zaryad qamrab olinishi bilan ikkinchi bosqich esa avtolokallashgan eksitonlarning nurlanishsiz emirilishi natijasida yangi radiatsiyaviy nuqsonlar hosil bo‘lishi bilan bog‘liqligi OT-F2-081 raqamli «Tarkibida kirishma-nuqsonli assotsiatlar bo‘lgan kremniy monokristallaridagi nuqsonlarning hosil bo‘lish qonuniyatlarini va yarimo‘tkazgich-dielekirik berkitilgan bo‘linish chegarasida hosil bo‘ladigan dinamik jarayonlarni o‘rganish» (2007-2011) fundamental loyihasida nazariy va amaliy natijalarni tavsiflashda qo‘llanilgan (Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2018 yil 6 iyundagi 89-03-2223-son ma’lumotnomasi). Ilmiy natijalarining qo‘llanilishi  kremniyli yarimo‘tkazgich strukturalarda nuqsonlar hosil bo‘lishi mexanizmlarini aniqlash imkonini bergan;

VaFCl va BaFI kristallarida avtolokallashgan eksitonlarning aktivatsiya energiyasini hisoblash usuli OT-F2-081 raqamli «Tarkibida kirishma-nuqsonli assotsiatlar bo‘lgan kremniy monokristallaridagi nuqsonlarning hosil bo‘lish qonuniyatlarini va yarimo‘tkazgich-dielekirik berkitilgan bo‘linish chegarasida hosil bo‘ladigan dinamik jarayonlarni o‘rganish» (2007-2011) fundamental loyihasida kremniyli strukturalardagi radiatsion nuqsonlarninig termik kuydirish jarayonidagi aktivatsiya energiyasini hisoblash uchun tatbiq etilgan (Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2018 yil 6 iyundagi 89-03-2223-son ma’lumotnomasi). Ilmiy natijalarining qo‘llanilishi yarimo‘tkazgichli kristallardagi radiatsion nuqsonlarning bir-biriga aylanishi va radiatsiya ta’sirida ro‘y beradigan fotoelektrik hodisalarni o‘rganish imkonini bergan.