Азимов Иномжон Мамасодиковичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
“ХХ аср бошларида ўзбек тилшунослигининг ривожланиш йўналишлари”, 10.00.01 – Ўзбек тили (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.2.DSc/Fil396.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети.
Илмий маслаҳатчи: Аширбоев Самихон, филология фанлари доктори, профессор.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёт ва фолклори институти, DSc.02/30.12.2019.Fil.46.03.
Расмий оппонентлар: Йўлдошев Маъруфжон Муҳаммаджонович, филология фанлари доктори, профессор; Собиров Абдулҳай Шукурович, филология фанлари доктори, профессор; Искандарова Шарифа Мадалиевна, филология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Самарқанд давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади ХХ аср бошларида ўзбек тилшунослигининг ривожланиш йўналишлари ва жадид маърифатпарварларининг алифбо, адабий тил, имло бўйича илмий фаолияти моҳиятини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
ХХ аср бошларида илмий адабиётларда тилшуносликка оид товуш, ҳарф, бўғин, ҳижо, унли, ундош, гап, эга, кесим хусусидаги дастлабки назарий билимлар акс этганлиги, миллий терминлар яратишда туркий халқлар тилшуносликлари билан ҳамкорлиги, шунингдек, терминларни миллийлаштириш ҳаракатлари асосида замонавий ўзбек тилшунослиги шаклланганлиги очиб берилган;
ўзбек тилидаги мавжуд товушларни ифодалашда араб алифбосига асосланган эски ўзбек ёзувининг ноқулайлиги, бошқа тиллардаги каби маълум қоидага асосланган мукаммал имлонинг йўқлигини инобатга олиб, Фитрат бошчилигидаги “Чиғатой гурунги”нинг миллий алифбо ислоҳотига қўл уриши ҳамда уни амалга оширишда туркий халқлар тажрибасига таянилгани, илк имло қоидаларининг ишлаб чиқилиши, ислоҳ қилинган араб-ўзбек алифбосига ўзбек тилидаги унли товушлар учун алоҳида “ﯯ”, “ﯱ.”, “ﯫ.”, “ﯬ.”, “ﯸ.”, “ﯾ.” белги (ҳарф)ларнинг киритилганлиги аниқланган;
лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосига ўтишнинг ижтимоий-сиёсий ва илмий асослари, уч алифбо лойиҳаси, улар ўртасидаги аксарият ундош товушларни ифодалашда бир хил ҳарфларни қўллашдаги ўхшаш ҳамда икки хил “ж” (ﮊ , ﺟ) учун “з”, бошқа лойиҳада битта “ƶ” билан берилиши, “ш” учун “з”, “ﻏ” учун “з” шаклининг олиниши, унлиларнинг берилишидаги фарқли жиҳатлар, жадидларнинг ўзбек тилидаги товушларга ҳарф танлашда хорижий тажрибага мурожаат қилиши, унлилар миқдорини белгилашда турк, татар тилшуносларига эргашиши, араб тилига хос бўлган товушларни ифодаловчи “ﺡ”, “ﻉ”, “ﺺ”, “ﺾ”, “ﻁ”, “ﻅ”, “ﺚ”, “ﺫ”, “ﮊ” ҳарфларнинг алифбодан чиқарилиш сабаблари асосланган;
барча туркий тиллар учун хос сингармонизм ҳодисасига муносабатда  жадидларнинг сингармонизмни темир қонуният деб атовчилар, тилдаги барча сўзларни юз фоиз шу қонунга бўйсундирувчилар, яъни “юз просентчилар”, ўз сўзларимизни бу қонунга бўйсундириб, чет сўзларни мумкин қадар сингармонизмга мослаб, қолганларига ешитилганча ёзувчилар, яъни “истисночилар” мавжуд бўлгани, мазкур қонуниятнинг ўзбек тилида эътироф этилиши, бироқ кейинчалик ўзининг коммунистик мафкурасини барча жабҳаларга сингдирган шўролар ҳокимияти томонидан ишчи-деҳқонлар манфаатини ҳимоя қилувчи янги жамият қурилаётгани, бу жамият ески буржуазия мафкураси остидаги тарих, фан, маданиятдан бутунлай ҳоли бўлиши керак деган ғоянинг илгари сурилиши натижасида бу ҳодисанинг инкор қилинганлиги очиб берилган;
ҳозирги ўзбек адабий тилининг таянч диалекти масаласи турли мунозарага сабаб бўлаётганлиги ва ҳал қилинишида таянч диалект тарихига оид маълумотлар муҳим эканлиги эътиборга олиниб, жадидларнинг бу соҳадаги қарашлари, адабий тилнинг бойиб боришида турли шевадан сўз ва шакллар ўзлаштиришнинг аҳамияти, четдан сўз ўзлаштириш, истилоҳ (термин)ларни қўллаш бўйича жадидларнинг қарашлари, уларнинг тилдаги чет сўзлар ўрнига туркий сўзларни қўллаш, атамалар учун шевалардан сўз олиш, барча туркий тиллар учун умумий атама шакллантириш, ўзбекчада муқобили бўлган ҳамда ўзбек халқ жонли тилига сингмаган арабча-форсча сўзларни чиқариб ташлаш, ўзбекча муқобили бўлмаган ёки бўлса-да, унутилиб кетган арабча ва форсча сўзларни албатта сақлаш каби таклифлари ҳозир ҳам аҳамиятини йўқотмаганлиги далилланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Жадид маърифатпарварларининг илмий фаолиятини ўрганиш бўйича олинган натижалар асосида:
ХХ аср бошларида илмий адабиётларда тилшуносликка оид товуш, ҳарф, бўғин, ҳижо, унли, ундош, гап, эга, кесим хусусидаги дастлабки назарий билимлар акс этганлиги, миллий терминлар яратишда туркий халқлар тилшуносликлари билан ҳамкорлиги, шунингдек, терминларни миллийлаштириш ҳаракатлари асосида замонавий ўзбек тилшунослиги шаклланганлигига доир илмий-назарий хулосалардан Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Ўзбек тили, адабиёти ва фолклори институтида Давлат илмий-техника дастурлари доирасида 2012 – 2016-йилларда бажарилган ФА-Ф1-Г041-сонли “Ўзбек тили лексикаси ва терминологиясининг мустақиллик даври тараққиётини тадқиқ этиш” мавзусидаги фундаментал тадқиқот лойиҳасини амалга оширишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2023-йил 5-октябрдаги 3/1255-2733-сон маълумотномаси). Натижада ўзбек тилининг ўтган аср бошларидаги тараққиётига доир назарий қарашлар, диссертация материалларидан олинган мисоллар ўз тасдиғини топган;
ўзбек тилидаги мавжуд товушларни ифодалашда араб алифбосига асосланган эски ўзбек ёзувининг ноқулайлиги, бошқа тиллардаги каби маълум қоидага асосланган мукаммал имлонинг йўқлигини инобатга олиб, Фитрат бошчилигидаги “Чиғатой гурунги”нинг миллий алифбо ислоҳотига қўл уриши ҳамда уни амалга оширишда туркий халқлар тажрибасига таянилгани, илк имло қоидаларининг ишлаб чиқилиши, ислоҳ қилинган араб-ўзбек алифбосига ўзбек тилидаги унли товушлар учун алоҳида “ﯯ”, “ﯱ.”, “ﯫ.”, “ﯬ.”, “ﯸ.”, “ﯾ.” белги (ҳарф)ларнинг киритилганлиги бўйича чиқарилган хулосалардан Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида бажарилган АМ-ФЗ-201908172-рақамли “Ўзбек тилининг таълимий корпусини яратиш” (2020–2022-йй.) мавзусидаги инновацион лойиҳада фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2023-йил 5-майдаги 01/10-887-сон маълумотномаси). Натижада ўзбек тили таълимий корпуси лексик базасининг мукаммаллашишига эришилган;
лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосига ўтишнинг ижтимоий-сиёсий ва илмий асослари, уч алифбо лойиҳаси, улар ўртасидаги аксарият ундош товушларни ифодалашда бир хил ҳарфларни қўллашдаги ўхшаш ҳамда икки хил “ж” (ﮊ , ﺟ) учун “з”, бошқа лойиҳада битта “ƶ” билан берилиши, “ш” учун “з”, “ﻏ” учун “з” шаклининг олиниши, унлиларнинг берилишидаги фарқли жиҳатлар, жадидларнинг ўзбек тилидаги товушларга ҳарф танлашда хорижий тажрибага мурожаат қилиши, унлилар миқдорини белгилашда турк, татар тилшуносларига эргашиши, араб тилига хос бўлган товушларни ифодаловчи “ﺡ”, “ﻉ”, “ﺺ”, “ﺾ”, “ﻁ”, “ﻅ”, “ﺚ”, “ﺫ”, “ﮊ” ҳарфларнинг алифбодан чиқарилиш сабаблари бўйича берилган хулоса ва таклифлардан Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида бажарилган А-ОТ-2019-10-рақамли “Ўзбек тилида нейминг: меъёрий ҳуқуқий асосларини яратиш” (2020–2022-йй.) мавзусидаги инновацион лойиҳада фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2023-йил 12-октябрдаги 01/10-2113-сон маълумотномаси). Натижада ўзлашма сўзларни миллий тил қоидаларига мослаштириш, атамаларнинг ўзбекча муқобилини танлашда халқ тилига, шу билан бирга, қардош туркий тиллар тажрибасига мурожаат қилиш орқали ўзбек тилида ном яратишнинг ўзига хос хусусиятларини очиб бериш бўйича назарий масалалар ечимини топган;
барча туркий тиллар учун хос сингармонизм ҳодисасига муносабатда  жадидларнинг сингармонизмни темир қонуният деб атовчилар, тилдаги барча сўзларни юз фоиз шу қонунга бўйсундирувчилар, яъни “юз просентчилар”, ўз сўзларимизни бу қонунга бўйсундириб, чет сўзларни мумкин қадар сингармонизмга мослаб, қолганларига ешитилганча ёзувчилар, яъни “истисночилар” мавжуд бўлгани, мазкур қонуниятнинг ўзбек тилида эътироф этилиши, бироқ кейинчалик ўзининг коммунистик мафкурасини барча жабҳаларга сингдирган шўролар ҳокимияти томонидан ишчи-деҳқонлар манфаатини ҳимоя қилувчи янги жамият қурилаётгани, бу жамият ески буржуазия мафкураси остидаги тарих, фан, маданиятдан бутунлай ҳоли бўлиши керак деган ғоянинг илгари сурилиши натижасида бу ҳодисанинг инкор қилиниши, имло қоидаларининг яратилиши бўйича хулосаларидан Ўзбекистон телерадиокомпанияси “Маданият ва Маърифат” телеканали”да “Жадидлар”, “Миллат” кўрсатувлари ссенарийларини тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон телерадиокомпанияси “Маданият ва Маърифат” телеканали”нинг 2023-йил 31-октябрдаги 01-01/219-сон маълумот¬номаси). Натижада жадидлар томонидан ўтган аср бошларида ўзбек тилшунослиги тамал тошининг қўйилиши, миллий фонетика, орфография лексикология, морфология ва синтаксиснинг ривожланиши, бу жараёнларда Фитрат, Чўлпон, Ашурали Зоҳирий, Шокиржон Раҳимий, Қаюм Рамазон, Нажиб Осим, Иброҳим Тоҳирий, Ёқуб Омон, Отажон Ҳошим, Абдулла Алавий каби миллат фидойиларининг хизматини кенг оммага йетказиш орқали аҳамиятли даражаси ошган.