Ярмухамедова Наргиза Анваровнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси химояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Спортчиларда вирусли инфекцияларда иккиламчи иммунитет танқислиги ривожланишини башорат қилиш бўйича ташкилий ва даволаш-профилактика чоралари комплексини ишлаб чиқиш», 14.00.38 – Спорт тиббиёт 14.00.33 - Жамият саломатлиги. Соғлиқни сақлашда менежмент (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйҳатга олинган рақам: B2021.2. DSc/Tib.74.
Илмий маслаҳатчилар: Садиков Абдушукур Абдижамилевич, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Ризаев Жасур Алимжанович, тиббиёт фанлари доктори, профессор;
Диссертация бажарилган муассаса номи: Самарканд давлат тиббиёт университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Республика спорт тиббиёти илмий-амалий маркази, PhD.10/30.12.2019.Tib.69.01.
Расмий оппонентлар: Рустамова Хамида Елемесовна, тиббиёт фанлари доктори, Гаврилова Елена Анатольевна, тиббиёт фанлари доктори, профессор (Россия Федерацияси); Ахмедова Муборахон Джалиловна, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Ижевск давлат тиббиёт академияси (Россия Федерацияси).
II. Тадқиқотнинг мақсади спортчиларда вирусли инфекцияларда иккиламчи иммунитет танқислиги ривожланишини башорат қилиш бўйича ташкилий ва даволаш-профилактика чоралари комплексини ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор ўсмир ёшдаги футболчилар функционал ҳолатини баҳолашда организм чидамлилиги ва C-реактив оқсил миқдори (r=0,62) ўртасидаги, жисмоний фаолият кўрсаткичлари ва лимфоцитлар миқдори (r=0,72) ўртасидаги тўғри хамда қондаги МПК ва нейтрофиллар миқдори (r=-0,54) ўртасидаги тескари пропорционал боғлиқлик аниқланган;
футбол билан шуғулланадиган ўсмирларда иммун ҳолати, иммун жавоб ва апоптоз жараёни хисобига иккиламчи иммун дисфункциянинг шаклланишига олиб келувчи, фагоцитлар бактериоцит фаоллигининг пасайиши, цитотоксик Т-лимфоцитларнинг ҳамда фаоллашган Т- и В- лимфоцитлар CD3/25, CD3/95 ларнинг ошиши асосланган;
илк бор футбол билан шуғулланувчи ўсмир спортчиларда иккиламчи иммунтанқислик ривожланишига организмда вирусли (адено-, рино, герпесвирусли) инфекциялар таъсирида иммун тизим (ҳужайравий ва гуморал) фаолиятида номутаносиблик апоптоз жараёни кучайиши, адаптив иммунитет шаклланиши бузилиши ва цитокинлар дисбаланси келиб чиқиши натижаси эканлиги исботланган;
футбол билан шуғулланадиган ўсмирларда тез-тез қайталанадиган вирусли инфекциялардан, хусусан аденовирус- 40,6%, парагрипп-18,8% ва герпесвирус-15,6% ҳолларда учраб, иккиламчи иммунитет танқислиги ривожланишининг асосий хавф омиллари эканлиги исботланган;
илк бор ўсмир футболчилар қизғин машғулотлар-мусобақалар жараёнида витамин-минерал аралашмаси ёрдамида иммунокоррегирловчи терапия апоптоз жараёнини пасайтириши ва иммун дисбалансни тиклаши натижасида оксидловчи стресс жараённи олдини олиши ва яллиғланиш олди (IL-1, IL-6, TNF-α) хамда яллиғланишга қарши (IL-4, IL-10, IFN-γ) цитокинлар фаолиятини муқобиллаштиришга олиб келиши аниқланган;
футбол билан шуғулланувчи ўсмирларда машғулот-мусобақа даврида спортчиларнинг саломатлик ҳолатини қувватлаш мақсадида иммуномодуляцион ҳамда нутрицион терапия сифатида таркибида В, С, Е, Д  гурух витамин ва Са, P, Fe, Mg минераллар сақловчи SIBUS аралашма қўллаш самарадорлиги исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларини жорий қилиниши.
Самарқанд давлат тиббиёт университетининг 2023 йилдаги 8 сентябрдаги 52-сон хулосасига кўра (илмий янгиликларни бошқа соғлиқни сақлаш муассасаларига жорий этиш бўйича Соғлиқни сақлаш вазирлигига Самарқанд давлат тиббиёт университетининг 2022 йил 26 январдаги 239-сонли хати юборилган):
Илмий янгиликнинг моҳияти: илк бор ўсмир ёшдаги футболчилар функционал ҳолатини баҳолашда организм чидамлилиги ва C-реактив оқсил миқдори (r=0,62) ўртасидаги, жисмоний фаолият кўрсаткичлари ва лимфоцитлар миқдори (r=0,72) ўртасидаги тўғри хамда қондаги МПК ва нейтрофиллар миқдори (r=-0,54) ўртасидаги тескари пропорционал боғлиқлик аниқланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: Ўсмир-ўспирин ёшдаги спортчи-футболчиларнинг ўрганилган тадқиқот маълумотлари асосида ҳужайравий иммунитетининг функционал фаоллигининг мумкин бўлган бузилишлари аниқланган ва морфофункционал статусни, клиник-лаборатор, иммунологик таҳлилларни комплекс баҳолаш йиллик машғулот цикли давомида иммун тизими томонидан пайдо бўлган бузилишларини, хусусан ҳужайравий ва гуморал тизимларнинг етишмовчилигини кўрсатган, гематологик кўрсаткичлар: лейкоцитлар, нейтрофиллар, лимфоцитлар даражаси билан C-реактив оқсил (CРО) ва иммунитет тизимининг Т-ҳужайра бўғини кўрсаткичлари ўртасидаги муносабатлар аниқланган, улар ривожланаётган иккиламчи иммун танқисликларнинг предиктори бўлиши мумкин, бу уларни эрта босқичларда ўз вақтида ташхислаш имконини беради. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Самарқанд вилояти Самарқанд шаҳар ихтисослаштирилган ўсмир-ўспирин ёшдаги болалар спорт мактабининг 5.09.2023 йилдаги 2-сонли буйруғи билан, Навоий вилояти ихтисослаштирилган ўсмир-ўспирин ёшдаги болалар спорт мактабининг 5.01.2023 йилдаги 3-сонли буйруғи билан ҳамда Сурхандарё вилояти якка кураш спорт турларига ихтисослаштирилган ўсмир-ўспирин ёшдаги болалар спорт мактабининг 3.01.2023 йилдаги 3-сонли буйруғи билан  амалиётга жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: Олинган натижаларнинг амалиётга тадбиқ этилиши, мусобақаларга тайёрланаётган ёш спортчиларни чуқурлаштирилган тиббий кўрикдан ўтказиш, йиллик машғулот цикли давомида иммун тизими томонидан пайдо бўлган бузилишларини эрта аниқлаш уларни соғломлаштиришга қаратилган чора-тадбирларни эрта бошлаш имконини берган ҳамда мусобақаларда юқори натижаларга эришишга олиб келган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: 1. Замонавий ва арзон усуллар ёрдамида ўсмир-ўспирин ёшдаги спортчиларда бошланаётган патологик жараёнларни чуқурлаштирилган тиббий кўрик натижаларига кўра эрта аниқлаш ҳамда уларни эрта даволаш касалликдан кейинги реабилитация даврини қисқартириш имконини берган. Бу бошқа қўшимча текширув ва муолажалардан ўтишни ва бу текширувларга кетадиган сарф харажатларни иқтисод қилинишига олиб келган. 2.Ўсмир-ўспирин спортчиларда иккиламчи иммунодефицит натижасида ривожланадиган ўткир ва сурункали инфекцион жараёнлар давоси ва реабилитацияси такомиллаштирилган ва бу билан дори дармонга кетадиган сарф харажат иқтисод қилинган. Хулоса: 13-17 ёшдаги футболчи спортчиларнинг саломатлик ҳолатини баҳолашда уларда вирусли инфекциянинг сурункали ўчоқлари, дисгармоник жисмоний ривожланиш, кардио-респиратор тизимнинг қониқарсиз кўрсаткичлари мавжудлиги аниқланган. Бунинг натижасида бу гуруҳ спортчиларни ташхислашда қўшимча текширувларга жалб қилиниш олди олиниб, 1 нафар спортчи ҳисобига бюджет маблағларини 200 000 сўмга ва бюджетдан ташқари маблағларни 50 000 сўмга иқтисод қилиш имконини берган. Илмий янгиликдан кенгайтирилган ҳолда фойдаланиши: «Спортчиларда вирусли инфекцияларда иккиламчи иммунитет танқислиги ривожланишини башорат қилиш бўйича ташкилий ва даволаш-профилактика чоралари комплексини ишлаб чиқиш» мавзуларида илмий янгиликларни бошқа спорт мактабларида соғлиқни сақлаш ва соғломлаштириш муассасаларига жорий этиш бўйича Соғлиқни сақлаш вазирлигига СамДТУ проректори томонидан 2022 йил 26 январдаги 239-сонли хат юборилган.
Илмий янгиликнинг моҳияти: футбол билан шуғулланадиган ўсмирларда иммун ҳолати, иммун жавоб ва апоптоз жараёни хисобига иккиламчи иммун дисфункциянинг шаклланишига олиб келувчи, фагоцитлар бактериоцит фаоллигининг пасайиши, цитотоксик Т-лимфоцитларнинг ҳамда фаоллашган Т- и В- лимфоцитлар CD3/25, CD3/95 ларнинг ошиши асосланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: Асосий гуруҳ футболчиларида фаоллашган Т-лимфоцитлар CD3+CD25+, CD3+HLA DR и CD3+CD95+ сони назорат гуруҳига нисбатан машғулотлар-мусобақа фаолиятнинг барча даврларида деярли бир хил бўлиб, CD3+CD95+ бундан мустасно – тикланиш даврида. Барча спортчиларда CD3+CD25+ ва CD3+CD95+ даражалари (тикланиш давридан ташқари) физиологик меъёр қийматларидан юқори бўлган. Бу апоптоз жараёнларининг фаоллашишини кўрсатди, бу иккиламчи иммунитет танқислигининг ривожланишига ва иммунитет тизимининг жисмоний фаолликнинг ошишига (ҳаддан ташқари), шуғулланиш жараёнини ўтказиш, макроциклларнинг ишлаб чиқилган йиллик режаларини ташкил этиш учун тегишли методологиянинг йўқлигига жавоби бўлиб, жисмоний фаолият натижалари табиий равишда акс этди. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Самарқанд вилояти Самарқанд шаҳар ихтисослаштирилган ўсмир-ўспирин ёшдаги болалар спорт мактабининг 5.09.2023 йилдаги 2-сонли буйруғи билан, Навоий вилояти ихтисослаштирилган ўсмир-ўспирин ёшдаги болалар спорт мактабининг 5.01.2023 йилдаги 3-сонли буйруғи билан ҳамда Сурхандарё вилояти якка кураш спорт турларига ихтисослаштирилган ўсмир-ўспирин ёшдаги болалар спорт мактабининг 3.01.2023 йилдаги 3-сонли буйруғи билан  амалиётга жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги ўсмир-ўспирин ёшдаги спортчиларда иккиламчи иммунтанқислик ҳолатини эрта аниқлаш ва иммунопрофилактика ўтказиш, ушбу гуруҳдаги спортчиларда вирусли касалликлар ривожланиши, рецидивланиши, ҳамда сурункали жараённи чўзилишини олдини олишга эришилган. Бу эса турли шаклдаги вирусли касалликлари бор спортчиларни  реабилитациясида ижобий натижа берган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: ўсмир-ўспирин ёшдаги спортчиларда иккиламчи иммунтанқислик холатини шаклланиш механизмлари очиб берилиши ва амалиётга тадбиқ этиш тўғри ташхис қўйиш ва даволаш тактикасини тўғри танлашга олиб келган. Бунинг натижасида қўшимча текширув усулларини, ҳамда асосланмаган даволаш ўтказиш олди олинди ва бунинг хисобига ҳаражатлар кескин камайтирилган. Спортчилар ўртасида вирусли инфекцион касалликлар сонини камайиши хисобига беморлар койка кунлари 40% га камайди  (1 нафар бемор ҳисобига бюджет маблағларини 1250 000 сўмга ва бюджетдан ташқари маблағларни 5250 000 сўмга иқтисод қилиш имконини берган). Хулоса: ўсмир-ўспирин ёшдаги спортчиларда чуқурлаштирилган тиббий кўрик стандартига иммун тизими кўрсаткичларини мониторингини киритиш иккиламчи иммунтанқислик холатига ташхис қўйишда тўғри ёндашиш ва даволаш тактикасини тўғри танлашга сабаб бўлган. Ушбу ташхислаш алгоритми 1 нафар бемор ҳисобига бюджет маблағларини 1250 000 сўмга ва буджетдан ташқари маблағларни 5250 000 сўмга иқтисод қилиш имконини берган, яъни койка кунларини 40% гача камайишига олиб келган. Илмий янгиликдан кенгайтирилган ҳолда фойдаланиши: «Спортчиларда вирусли инфекцияларда иккиламчи иммунитет танқислиги ривожланишини башорат қилиш бўйича ташкилий ва даволаш-профилактика чоралари комплексини ишлаб чиқиш» мавзуларида илмий янгиликларни бошқа спорт мактабларида соғлиқни сақлаш ва соғломлаштириш муассасаларига жорий этиш бўйича Соғлиқни сақлаш вазирлигига СамДТУ проректори томонидан 2022 йил 26 январдаги 239-сонли хат юборилган.
Илмий янгиликнинг моҳияти: илк бор футбол билан шуғулланувчи ўсмир спортчиларда иккиламчи иммунтанқислик ривожланишига организмда вирусли (адено-, рино, герпесвирусли) инфекциялар таъсирида иммун тизим (ҳужайравий ва гуморал) фаолиятида номутаносиблик апоптоз жараёни кучайиши, адаптив иммунитет шаклланиши бузилиши ва цитокинлар дисбаланси келиб чиқиши натижаси эканлиги исботланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: Ҳужайравий ва гуморал иммунитет кўрсаткичларида меъёрий қийматларга нисбатан сезиларли фарқлар аниқланди: Т-лимфоцитлар даражасининг 42% га; В-лимфоцитлар - 36% га камайиши; иммунорегулятор ва фагоцитар индексларнинг дисбаланси, иккиламчи иммунитет танқислиги билан  97% спортчиларда тасдиқланди. Нутритив қўллаб – қувватлаш олган футболчиларда йиллик машғулот цикли давомида организмнинг специфик ҳимоясини - 73,5% да ва носпецифик ҳимоясини нормаллашиши - 82% спортчида қайд этилган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Самарқанд вилояти Самарқанд шаҳар ихтисослаштирилган ўсмир-ўспирин ёшдаги болалар спорт мактабининг 5.09.2023 йилдаги 2-сонли буйруғи билан, Навоий вилояти ихтисослаштирилган ўсмир-ўспирин ёшдаги болалар спорт мактабининг 5.01.2023 йилдаги 3-сонли буйруғи билан ҳамда Сурхандарё вилояти якка кураш спорт турларига ихтисослаштирилган ўсмир-ўспирин ёшдаги болалар спорт мактабининг 3.01.2023 йилдаги 3-сонли буйруғи билан  амалиётга жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги. Олинган натижаларнинг амалиётга тадбиқ этилиши, ўсмир спортчиларда вирусли инфекцион касалликлар юз беришини ўртача 60% дан 24,5% га камайган ва бу ўсмир-ўспирин ёшдаги спортчиларни соғломлаштириш ва иммун тизимининг дисбалансини профилактикасини ўтказиш касаликлардан кейин реабилитациясига ижобий таъсир кўрсатиб, жаҳон миқёсидаги мусобақалар ва турнирларда чиқишларнинг муваффақиятини таъминлаган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: иммунологик таҳлилларни комплекс баҳолаш йиллик машғулот цикли давомида иммун тизими томонидан пайдо бўлган бузилишларини, хусусан ҳужайравий ва гуморал тизимларнинг етишмовчилигини кўрсатган, улар ривожланаётган иккиламчи иммун танқисликларнинг предиктори бўлиши мумкинлиги аникланган ва шу асосида иммунопрофилактика ўтказилган. Бунинг натижасида қўшимча текширувлар ва асосланмаган даволашга кетадиган сарф харажатлар кескин камайтирилган. Хулоса: аввало, гематологик кўрсаткичлар: лейкоцитлар, нейтрофиллар, лимфоцитлар даражаси билан C-реактив оқсил (CРО) ва иммунитет тизимининг Т-ҳужайра бўғини кўрсаткичлари ўртасидаги муносабатлар аниқланган. Шунинг асосида ўсмир-ўспирин ёшдаги спортчиларда вирусли касалликлар ривожланишини бартараф этиш чора тадбирлари ишлаб чиқилиб, 1 нафар бемор ҳисобига бюджет маблағларини 150 000 сўмга ва бюджетдан ташқари маблағларни 75 000 сўмга иқтисод қилиш имконини берган. Илмий янгиликдан кенгайтирилган ҳолда фойдаланиши: «Спортчиларда вирусли инфекцияларда иккиламчи иммунитет танқислиги ривожланишини башорат қилиш бўйича ташкилий ва даволаш-профилактика чоралари комплексини ишлаб чиқиш» мавзуларида илмий янгиликларни бошқа спорт мактабларида соғлиқни сақлаш ва соғломлаштириш муассасаларига жорий этиш бўйича Соғлиқни сақлаш вазирлигига СамДТУ проректори томонидан 2022 йил 26 январдаги 239-сонли хат юборилган.
Илмий янгиликнинг моҳияти: футбол билан шуғулланадиган ўсмирларда тез-тез қайталанадиган вирусли инфекциялардан, хусусан аденовирус- 40,6%, парагрипп-18,8% ва герпесвирус-15,6% ҳолларда учраб, иккиламчи иммунитет танқислиги ривожланишининг асосий хавф омиллари эканлиги исботланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: Болаларда кучли жисмоний зўриқиш фонида юқумли касалликлар организмнинг мослашиш қобилиятининг бузилишига олиб келади. Ўсмир-ўспирин футболчиларда вирусли патология билан боғлиқ иккиламчи иммун танқисликни эрта ташхислаш мумкин бўлган клиник-диагностик ўзгаришлар аниқланган, жумладан, иммун тизимининг ҳужайравий бўғинини ўрганиш натижалари шуни кўрсатдики, асосий гуруҳ футболчиларида Т-лимфоцитларнинг (CD3+) умумий сони назорат гуруҳига нисбатан анча юқори бўлди. Хелпер/индуктор Т-лимфоцитлар (CD3+CD4+), цитотоксик (CD3+CD8+) субпопуляцияларини ўлчаш асосий гуруҳ спортчиларида бу кўрсаткичларнинг назорат билан солиштирганда ошганлиги аниқланди, барча даврларда цитотоксик Т-лимфоцитлар (ЦТТЛ) CD3+CD8+ нинг ўртача қийматлари физиологик кўрсаткичдан юқори бўлган. Бундай адаптив иммунитет томонидан келиб чиқиши мумкин бўлган бузилишларни олдини олиш мақсадида чуқурлаштирилган тиббий кўрик стандартига иммун тизими кўрсаткичларини мониторинги киритилган, шу асосида мусобақада қатнашувчи спортиларда вирусли касалликлар юз бериш эҳтимоли камайишига, ҳамда даволашга кетадиган сарф харажатларни камайтиришга олиб келган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Самарқанд вилояти Самарқанд шаҳар ихтисослаштирилган ўсмир-ўспирин ёшдаги болалар спорт мактабининг 5.09.2023 йилдаги 2-сонли буйруғи билан, Навоий вилояти ихтисослаштирилган ўсмир-ўспирин ёшдаги болалар спорт мактабининг 5.01.2023 йилдаги 3-сонли буйруғи билан ҳамда Сурхандарё вилояти якка кураш спорт турларига ихтисослаштирилган ўсмир-ўспирин ёшдаги болалар спорт мактабининг 3.01.2023 йилдаги 3-сонли буйруғи билан  амалиётга жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги. Олинган натижаларнинг амалиётга тадбиқ этилиши, ўсмир спортчиларда вирусли инфекцион касалликлар юз беришини ўртача 60% дан 24,5% га камайган ва бу ўсмир-ўспирин ёшдаги спортчиларни соғломлаштириш ва иммун тизимининг дисбалансини профилактикасини ўтказиш касаликлардан кейин реабилитациясига ижобий таъсир кўрсатиб, жаҳон миқёсидаги мусобақалар ва турнирларда чиқишларнинг муваффақиятини таъминлаган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: иммунологик таҳлилларни комплекс баҳолаш йиллик машғулот цикли давомида иммун тизими томонидан пайдо бўлган бузилишларини, хусусан ҳужайравий ва гуморал тизимларнинг етишмовчилигини кўрсатган, улар ривожланаётган иккиламчи иммун танқисликларнинг предиктори бўлиши мумкинлиги аниқланган ва шу асосида иммунопрофилактика ўтказилган. Бунинг натижасида қўшимча текширувлар ва асосланмаган даволашга кетадиган сарф харажатлар кескин камайтирилган. Хулоса: аввало, гематологик кўрсаткичлар: лейкоцитлар, нейтрофиллар, лимфоцитлар даражаси билан C-реактив оқсил (CРО) ва иммунитет тизимининг Т-ҳужайра бўғини кўрсаткичлари ўртасидаги муносабатлар аниқланган. Шунинг асосида ўсмир-ўспирин ёшдаги спортчиларда вирусли касалликлар ривожланишини бартараф этиш чора тадбирлари ишлаб чиқилиб, 1 нафар бемор ҳисобига бюджет маблағларини 150 000 сўмга ва бюджетдан ташқари маблағларни 75 000 сўмга иқтисод қилиш имконини берган. Илмий янгиликдан кенгайтирилган ҳолда фойдаланиши: «Спортчиларда вирусли инфекцияларда иккиламчи иммунитет танқислиги ривожланишини башорат қилиш бўйича ташкилий ва даволаш-профилактика чоралари комплексини ишлаб чиқиш» мавзуларида илмий янгиликларни бошқа спорт мактабларида соғлиқни сақлаш ва соғломлаштириш муассасаларига жорий этиш бўйича Соғлиқни сақлаш вазирлигига СамДТУ проректори томонидан 2022 йил 26 январдаги 239-сонли хат юборилган.
Илмий янгиликнинг моҳияти: илк бор ўсмир футболчилар қизғин машғулотлар-мусобақалар жараёнида витамин-минерал аралашмаси ёрдамида иммунокоррегирловчи терапия апоптоз жараёнини пасайтириши ва иммун дисбалансни тиклаши натижасида оксидловчи стресс жараённи олдини олиши ва яллиғланиш олди (IL-1, IL-6, TNF-α) хамда яллиғланишга қарши (IL-4, IL-10, IFN-γ) цитокинлар фаолиятини муқобиллаштиришга олиб келиши аниқланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: Витамин-минерал аралашмаси билан нутрицион қўллаб-қувватлаш орқали иккиламчи иммунитет танқислиги ҳолатларини коррекциялашдан олинган экспериментал усулларга асосланиб, уни спортчилар иммунитетининг ҳужайравий бўғинига (унинг бошқа бўғинлари билан таққослаганда) камроқ таъсир кўрсатишини кўрсатди. Бироқ, у юқори спорт зўриқишлари даврида Т-лимфоцитлар апоптоз жараёнларига ижобий таъсир кўрсатади ва шу билан иммун дисбалансни олдини оладиган оксидловчи стресс жараёнларини олдини олади. Бинобарин, витамин-минерал аралашмалар спортчилар иммунитетининг цитокин регуляциясини яхшилашга ёрдам беради. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши. Самарқанд вилояти Самарқанд шаҳар ихтисослаштирилган ўсмир-ўспирин ёшдаги болалар спорт мактабининг 5.09.2023 йилдаги 2-сонли буйруғи билан, Навоий вилояти ихтисослаштирилган ўсмир-ўспирин ёшдаги болалар спорт мактабининг 5.01.2023 йилдаги 3-сонли буйруғи билан ҳамда Сурхандарё вилояти якка кураш спорт турларига ихтисослаштирилган ўсмир-ўспирин ёшдаги болалар спорт мактабининг 3.01.2023 йилдаги 3-сонли буйруғи билан  амалиётга жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги. Ишлаб чиқилган алгоритм ва ўсмир-ўспирин ёшидаги футболчи спортчиларни тиббий-биологик назорат қилиш дастури вирусли инфекциялар фонида юзага келадиган иммунопатологик жараёнларни фаол равишда ташхислаш имконини берган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: Дастур доирасида белгиланган барча вазифаларнинг амалга оширилиши ўсмир-ўспирин ёшидаги спорт контингенти орасида ИИТ ни етарли ва самарали мониторингини ва ўз вақтида иммунокоррекциясини таъминлайди, бу уларнинг машғулотларини амалга ошириш ва катта профессионал спортга ўтказишда айниқса муҳимдир. Иккиламчи иммунитет танқислиги ҳолатларини ташхислаш алгоритми асосида футболчиларни тиббий-биологик назорат қилиш дастурини амалга ошириш натижалари самарадорлиги-92%, спецификлиги-87% ни кўрсатди. Хулоса: Иммунологик кўрсаткичлар ва клиник-лаборатор маълумотларини таҳлил қилиш асосида ИИТ ни ташхислаш алгоритми, шунингдек, спорт контингенти ўртасида ўтказиш учун спортчиларни тиббий-биологик назорат қилиш дастури ёрдамида ИИТ ларни клиник-гематологик кўрсаткичлар ва бирламчи предикторлар бўйича аниқлаш мумкин бўлди, ушбу тадбирларни ЧТК доирасида ўтказиш жаҳон миқёсидаги мусобақалар ва турнирларда чиқишларнинг муваффақиятини таъминлашнинг якуний мақсадига эришиш учун иммун тизимининг дисбалансини профилактикасини ўтказиш имконини берган, 1 нафар бемор ҳисобига бюджет маблағларини 150 000 сўмга ва бюджетдан ташқари маблағларни 75 000 сўмга иқтисод қилиш имконини берган. Илмий янгиликдан кенгайтирилган ҳолда фойдаланиши: «Спортчиларда вирусли инфекцияларда иккиламчи иммунитет танқислиги ривожланишини башорат қилиш бўйича ташкилий ва даволаш-профилактика чоралари комплексини ишлаб чиқиш» мавзуларида илмий янгиликларни бошқа спорт мактабларида соғлиқни сақлаш ва соғломлаштириш муассасаларига жорий этиш бўйича Соғлиқни сақлаш вазирлигига СамДТУ проректори томонидан 2022 йил 26 январдаги 239-сонли хат юборилган.
Илмий янгиликнинг моҳияти: футбол билан шуғулланувчи ўсмирларда машғулот-мусобақа даврида спортчиларнинг саломатлик ҳолатини қувватлаш мақсадида иммуномодуляцион ҳамда нутрицион терапия сифатида таркибида В, С, Е, Д  гурух витамин ва Са, P, Fe, Mg минераллар сақловчи SIBUS аралашма қўллаш самарадорлиги исботланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: витамин-минерал аралашмаларни истеъмол қилиш интенсив спорт фаолияти даврида футболчиларнинг иммунорезистенлигини оширади ва у (шу даврларда) иккиламчи иммунитет дисфункцияларини олдини олиш ва коррекциялаш учун ишлатилиши мумкин, бу энг физиологик усул ва фармакологик воситаларга алтернатива сифатида иммунопрофилактика учун ишлатилади. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши. Самарқанд вилояти Самарқанд шаҳар ихтисослаштирилган ўсмир-ўспирин ёшдаги болалар спорт мактабининг 5.09.2023 йилдаги 2-сонли буйруғи билан, Навоий вилояти ихтисослаштирилган ўсмир-ўспирин ёшдаги болалар спорт мактабининг 5.01.2023 йилдаги 3-сонли буйруғи билан ҳамда Сурхандарё вилояти якка кураш спорт турларига ихтисослаштирилган ўсмир-ўспирин ёшдаги болалар спорт мактабининг 3.01.2023 йилдаги 3-сонли буйруғи билан  амалиётга жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги. Спортчиларни чуқурлаштирилган тиббий кўрикдан ўтказишда вирусли инфекциялар оқибатида юзага келадиган иккиламчи иммунитет танқислигини эрта ташхислаш алгоритмидан фойдаланиш натижасида ИИТ аниқланган футболчи-спортчиларда машғулот жараёнига ўзгартиришлар киритиш зарурлигини кўрсатди, бунинг натижасида спортчиларнинг умумий ва махсус иш қобилиятини тиклаш, бузилган мослашиш жараёнларини тиклаш, ИИТ ривожланиши натижасида келиб чиқадиган вирусли касалликларни камайтириш имконини берган, бу ҳолатлар машғулот даври ёки мусобақалар сифатига бевосита таъсир кўрсатган, шунинг учун организм функционал фаол тизимларининг фаолиятини тиклайдиган, махсус ишлаб чиқилган витамин-минерал аралашмалар ёрдамида коррекцияловчи ёрдам қўлланилиб, самарадорликка эришилган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат:Иммун йўналтирилган нутрицион қўллаб-қувватлашнинг футболчи спортчиларининг иммунитет ҳолатига таъсирини ўрганиш натижаларида аниқландики, энг қизғин машғулотлар-мусобақалар даврида (июль, октябрь) фагоцитларнинг ютиш қобилияти ва уларнинг бактерицид фаоллиги яхшиланди; юқори ва паст молекуляр оғирликдаги ЦИК даражалари пасайди ва бир вақтнинг ўзида иммуноглобулинларнинг барча синфлари (А, G, М) концентрациясининг ошиши кузатилган. Бунинг натижасида ўсмир-ўспирин ёшдаги спортчиларда вирусли инфекцион касалликлар юз бериши эхтимолини аниқлашда қўшимча текширувларга жалб қилиниш олди олиниб,1 нафар бемор ҳисобига бюджет маблағларини 200 000 сўмга ва бюджетдан ташқари маблағларни 50 000 сўмга иқтисод қилиш имконини берган. Хулоса: вирусли инфекциялар сабаб бўлган иккиламчи иммунитет танқислигини шаклланишида ўсмир ёшдаги футболчиларнинг гуморал иммунитети ва яллиғланишга оид цитокинларининг хусусиятлари таҳлили улардаги иккиламчи иммунтанқислик холатини профилактикасига туғри ёндашиш ва даволаш тактикасини тўғри танлашга сабаб бўлган. Ушбу ташхислаш алгоритми 1 нафар бемор ҳисобига бюджет маблағларини 1250 000 сўмга ва бюджетдан ташқари маблағларни 5250 000 сўмга иқтисод қилиш имконини берди, яъни койка кунларини 40% гача камайишига олиб келди ва иқтисодий самарадорликка эришилган. Илмий янгиликдан кенгайтирилган ҳолда фойдаланиши: «Спортчиларда вирусли инфекцияларда иккиламчи иммунитет танқислиги ривожланишини башорат қилиш бўйича ташкилий ва даволаш-профилактика чоралари комплексини ишлаб чиқиш» мавзуларида илмий янгиликларни бошқа спорт мактабларида соғлиқни сақлаш ва соғломлаштириш муассасаларига жорий этиш бўйича Соғлиқни сақлаш вазирлигига СамДТУ проректори томонидан 2022 йил 26 январдаги 239-сонли хат юборилган.