Moxammad Din Asmoning
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «O‘tkir mieloblast leykozda o‘sma hujayralarning mutatsion o‘zgarishlari spektrini o‘rganish», 14.00.29 – Gematologiya va transfuziologiya va 14.00.20 - Tibbiy genetika (tibbiyot fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2021.1.PhD/Tib1772.
Ilmiy rahbar: Boboev Qodirjon To‘xtaboevich, tibbiyot fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Respublika ixtisoslashtirilgan gematologiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazi.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: Toshkent tibbiyot akademiyasi, DSc.04/30.12.2019.Tib30.02 asosidagi bir martalik ilmiy kengash.
Rasmiy opponentlar: Gildieva Margarita Sabirovna, biologiya fanlari doktori; Boltaev Kamol Djumaevich, tibbiyot fanlari doktori.
Yetakchi tashkilot: Andijon davlat tibbiyot instituti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: gemopoezning o‘tmishdosh hujayralaridagi yuqori maxsus molekulyar-genetik va sitogenetik o‘zgarishlarni o‘rganish asosida o‘tkir mieloblast leykozning klinik kechishini o‘ziga xosliklarini bashoratlash hamda tashxislashga yangicha yondoshuvlarni ishlab chiqishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
ilk bor qon xosil qiluvchi to‘qimaning saraton kasalliklar patogeneziga o‘z xissasini qo‘shuvchi, saraton klonlarining ahamiyatli ximer transkriptlarini aniqlash uchun oligonukleotid mikrochip bilan keyinchalik gibridizatsiyalanuvchi mul`tipleks polimeraz zanjir reaksiya bayonnomasini moslashtirish asoslangan;
sitogenetik tadqiqotlar asosida o‘tkir mieloblast leykozning shakllanishida gemopoezning o‘tmishdosh hujayralaridagi ba’zi klonal xromasoma aberratsiyalarini roli va soni tavsiflanib, yangi annotirlanmagan translokatsiya aniqlangan;
xromasoma aberratsiya markerlari va yuqori maxsus genetik translokatsiyalar o‘rtasidagi sitogenetik va molekulyar –genetik tadqiqotlar majmuasi asosida o‘tkazilgan mutatsion o‘zgarishlarning korrelyativ aloqasining tahlili asosida asosiy genetik o‘zgarishlar spektri aniqlangan;
o‘tkir mieloblast leykozda genetik o‘zgarishlarni umumiy spektral miqdori t(8;21), t(15;17), inv(16), +8, -7 ni tashkil etgan mutatsiyalar asosida kasallikni tashxislash va bashoratlash mezonlari takomillashtirilgan.
IV.Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.
Respublika ixtisoslashtirilgan gematologiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazi Ekspert kengashining 2023 yil 30 oktyabrdagi 4/5-son xulosasiga ko‘ra:
birinchi ilmiy yangilik: Respublika shoshilinch tibbiy ilmiy markazining Sirdaryo filiali bo‘yicha 28.09.2021 yildagi 142/1-sonli buyruq hamda Buxoro viloyati Kogon tumani markaziy kasalxonasi bo‘yicha 22.09.2021 yildagi 115-sonli buyruq asosida “Asosiy xromasoma translokatsiyalarini aniqlash uchun biologik mikrochipda kelgusida gibridizatsiyalash bilan teskari transkripsiya usulini modifikatsiyasi” mavzusidagi uslubiy tavsiyanoma (O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining 2021 yil 19 noyabridagi 8n-r/1140 sonli xulosasi) amaliyotga joriy etilgan. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi: biochiplash taxlili birinchi marta amaliyotga moslashtirilib joriy etildi, bu esa o‘tkir mieloblast leykoz bilan og‘rigan bemorlarni tashxislashni tezlashtiradi va xarajatlarni kamaytiradi, yashyash davomiyligini uzaytiradi va shu bilan hayot sifatini yaxshilaydi. Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat:  1 tahlil uchun amalga oshirilgan biologik mikrochiplash usuli bir vaqtning o‘zida 13 ta translokatsiyani aniqlaydi, qiymati = 900 000 so‘m. Sarf materiallari + reagentlar + uskunalarning iqtisodiy xarajatlari = 200 000 so‘m. Tahlilning davomiyligi 5 kun. Ushbu formatdagi tahlilning sezgirligi oshiriladi va uning murakkabligi va narxi pasaytiriladi, bu esa klinik diagnostika laboratoriyalariga bir ish smenasida o‘nlab va yuzlab namunalarni taxlil qilish imkonini beradi. Mikrochiplar aniq klinik va diagnostika vazifalarini hal qilish uchun qulay va samarali vositadir. Ushbu translokatsiyalarning har biri leykemiya rivojlanishining o‘ziga xos shaklini belgilaydi va davolash strategiyasini tanlash uchun muhimdir. Taklif etilgan usulning samaradorligi 20,0% tashkil etadi. Xulosa: zamonaviy molekulyar genetik texnologiyasi biochiplashdan foydalanish bilan o‘tkir mieloblast leykozning majmuaviy o‘rganilgan genetik o‘ziga xosliklari tashxisni qisqa muddatda, o‘z vaqtida aniqlashga va kasallikni kechishini o‘ziga xosliklarini belgilashga imkon beradi;
ikkinchi ilmiy yangilik: Respublika shoshilinch tibbiy ilmiy markazining Sirdaryo filliali bo‘ycha 28.09.2021 yildagi 142/1-sonli buyruq hamda Buxoro viloyati Kogon tumani markaziy kasalxonasi bo‘ycha 22.09.2021 yildagi 115-sonli buyruq asosida “Asosiy xromasoma translokatsiyalarini aniqlash uchun biologik mikrochipda kelgusida gibridizatsiyalash bilan teskari transkripsiya usulini modifikatsiyasi” mavzusidagi uslubiy tavsiyanoma (O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining 2021 yil 19 noyabridagi 8n-r/1140 sonli xulosasi) amaliyotga joriy etilgan. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi: sitogenetik taxlili nafaqat bemorning kariotipini aniqlashga, balki bu taxlil yordamida yangi translokatsiya aniqlanadi, bu esa kasallikni klinikasi va bashorati tug‘risida ma’lumot beradi, uni boshlanishidan oldin o‘tkir mieloblast leykozni asoratlarini oldini olishiga yordam beradi, shu bilan birga bemorlarni yashyash davomiyligini uzaytiradi va hayot sifatini yaxshilaydi. Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi shundaki, sitogenetik usuli yordamida nafaqat bemorning kariotipi, balki qo‘shimcha xromasom o‘zgarishlarni aniqlash mumkin, bu esa bemorga tug‘ri va vaqtida tashxis quyish imkonini beradi, bundan tashqari, standart sitogenetik tadqiqotni nazorat qilishning usulidan foydalanish diagnostik va prognostik ahamiyatga ega bo‘lgan xromosoma o‘zgarishlari to‘g‘risida ishonchli ma’lumotlarni olish imkonini beradi va o‘z navbatida xromosoma darajasida bo‘lgan boshqa usullar bilan tekshirishni talab qilmaydi, shu bilan birga ortiqcha xarajatning oldini oladi. Xulosa: standart sitogenetik aberatsiyalar mustaqil prognostik belgilaridir, bunday yangi abberatsiyalaring bashoratlash ahamiyatini aniqlash uchun yangi translokatsiyalar bo‘yicha ma’lumotlarni to‘plash va tizimlashtirish orqali olish mumkin. Biroq, ma’lumotlarni tahlil qilish har bir holatning o‘ziga xosligi bilan murakkablashadi. Ushbu lokuslarni aniqlash patogenetik leykemiya klonini shakllantirishda ishtirok etadigan genlar spektrini taklif qilish imkonini beradi va kelajakda o‘tkir mieloblast leykoz bilan bog‘liq bo‘lgan molekulyar genetik belgilarni qidirishni qisqartirish imkonini beradi;
uchinchi ilmiy yangilik: xromasoma aberratsiya markerlari va yuqori maxsus genetik translokatsiyalar o‘rtasidagi sitogenetik va molekulyar –genetik tadqiqotlar majmuasi asosida o‘tkazilgan mutatsion o‘zgarishlarning korrelyativ aloqasining tahlili asosida asosiy genetik o‘zgarishlar spektri aniqlangan. Ilmiy yangilikning amaliyotga joriy qilinishi: Respublika shoshilinch tibbiy ilmiy markazining Sirdaryo filliali bo‘ycha 28.09.2021 yildagi 142/1-sonli buyruq hamda Buxoro viloyati Kogon tumani markaziy kasalxonasi bo‘ycha 22.09.2021 yildagi 115-sonli buyruq asosida “Asosiy xromasoma translokatsiyalarini aniqlash uchun biologik mikrochipda kelgusida gibridizatsiyalash bilan teskari transkripsiya usulini modifikatsiyasi” mavzusidagi uslubiy tavsiyanoma (O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining 2021 yil 19 noyabridagi 8n-r/1140 sonli xulosasi) amaliyotga joriy etilgan. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi shundaki, o‘tkir mieloblast leykoz bilan og‘rigan bemorlarni vaqtida yuqori texnologik genetik usullar yordamida tashxislash ushbu kasallik bilan og‘rigan bemorlarni hayot sifatini yaxshilashga va asoratlarni rivojlanishini pasaytirishga imkon beradi. Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: taklif etilgan genetik usullar yordamida tashxislash bemorlarning shifoxonada bo‘lish vaqtini qisqartirib, shifoxonada qolish to‘lov miqdorini 1 nafar bemor uchun 1 252 560 so‘mga kamaytirdi, bu esa 1 nafar bemor hisobiga byudjet mablag‘larini 1 252 560 so‘mga iqtisod qilish imkonini bergan. Xulosa: genetik taxlillarining yuqori texnologik usullaridan foydalanish gemoblastozning har bir holatini etiopatologik o‘ziga xosliklarini hisobga olishga imkon beruvchi, bemorlarni tekshirishda yuqori texnologik ma’lumotlarni olishga imkon beradi. Shu bilan birga, gemoblastozlarning tashxislash, bashoratlash va davolash monitoringini jahon dasturlari va molekulyar-biologik mezonlari aholining turli populyasiyalarini genetik o‘ziga xosligini ilgari ma’lum bo‘lmagan markerlarning gemoblastozlar onkogenezida ishtirok etish darajasi va rolini aniqlashga yordam beradi.
to‘rtinchi ilmiy yangilik: genetik tekshirishlar majmuasi asosida o‘tkir mieloblast leykozni kechishini tashxislash va bashoratlash mezonlari takomillashtirilgan. Ilmiy yangilikning amaliyotga joriy qilinishi:
Respublika shoshilinch tibbiy ilmiy markazining Sirdaryo filliali bo‘ycha 28.09.2021 yildagi 142/1-sonli buyruq hamda Buxoro viloyati Kogon tumani markaziy kasalxonasi bo‘ycha 22.09.2021 yildagi 115-sonli buyruq asosida “Asosiy xromasoma translokatsiyalarini aniqlash uchun biologik mikrochipda kelgusida gibridizatsiyalash bilan teskari transkripsiya usulini modifikatsiyasi” mavzusidagi uslubiy tavsiyanoma (O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining 2021 yil 19 noyabridagi 8n-r/1140 sonli xulosasi) amaliyotga joriy etilgan. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi: taklif etilgan model algoritmi asosida genetik buzilishlarni aniqlash yo‘li bilan o‘tkir mieloblast leykozni tashxislash takomillashtirilgan, bu esa kasallikni kechish tavsifini bashoratlashga olib keladi hamda kelgusida bemorlarning hayot sifatini yaxshilash uchun xizmat qiladi. Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi: tadqiqotda olingan genetik natijalar asosida yig‘indi kasallikni tashxislash va kechishini bashoratlash mezonlari takomillashtirildi. Olingan ma’lumotlar o‘tkir mieloblast leykozning klinik kechishini bashoratlash va zamonaviy hamda eng aniq tashxislashga va kasallikni davolash samaradorligini oshirishga olib keladi, bu esa amaliy sog‘liqni saqlash uchun uning moliyaviy samaradorligini belgilab beradi. Xulosa: hozirgi kunda o‘tkir leykozlarda blast hujayralarning genetik tabiatini o‘rganishga imkon beruvchi, yuqori texnologik usullardan keng foydalanish o‘tkir leykozlarni tashxislashga eng to‘g‘ri va istiqbolli yondoshuv bo‘lib hisoblanadi va Jahon Sog‘liqni Saqlash Tashkiloti (JSST) tavsiyalariga mos xolda o‘tkir mieloblast leykoz tashxisini aniqlashning zamonaviy, yuqori texnologik genetik usullari ilmiy tekshirishlarining ahamiyati asoslandi. Ilmiy yangilikdan kengaytirilgan holda foydalanishi: Moxammad Din Asmoning «O‘tkir mieloblast leykozda o‘sma hujayralarning mutatsion o‘zgarishlari spektrini o‘rganish» mavzusida ilmiy yangiliklarni boshqa sog‘liqni saqlash muassasalariga joriy etish bo‘yicha Sog‘liqni saqlash vazirligiga Respublika ixtisoslashtirilgan gematologiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazining 2021 yil 30 dekabrdagi 01-4/1101-sonli xati yuborilgan.