Рахимов Ғанишер Худойқуловичнинг

фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон матни

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Инглиз тилининг Ўзбекистонда тарқалиши (социолингвистик ва прагматик жиҳатлари)», 10.00.11–Тил назарияси. Амалий ва компьютер лингвистикаси (филология фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам:В2017.3.DSc/Fil43.

Илмий раҳбар: Сафаров Шаҳриёр Сафарович, филология фанлари доктори, профессор.

Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети, Dsc.27.06.2017.Fil.19.01.

Расмий оппонентлар: Худойберганова Дурдона Сиддиқовна, филология фанлари доктори, профессор; Сиддиқова Ирода Абдузуҳуровна, филология  фанлари доктори, профессор; Сью Гартон, филология фанлари доктори, профессор (Буюк Британия).  

Етакчи ташкилот: М.В.Ломоносов номидаги Москва давлат университети (Остона).

Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади: инглиз тилининг Ўзбекистонда тарқалиши, турли ижтимоий-иқтисодий соҳалардаги коммуникатив муносабатларда социолингвистик ва прагматик жиҳатлари, социолингвистик мақоми ва таълим тизимидаги мавқеини таҳлил қилишдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

тилнинг вариантлашувига таъсир қилувчи омилларнинг лингвистик ва экстралингвистик табиати социолингвистик, прагматик, коммуникатив-когнитив тамойиллар татбиғида исботланган;

инглиз тилидан lingua franca сифатида, халқаро мулоқот воситаси кўринишида фойдаланилганда коммуникатив вазифанинг фаоллашуви, оламни билиш жараёнида намоён бўладиган когнитив  вазифа ижроси эса она (ўзбек) тили зиммасига тушиши далилланган;

ўқув материаллари танловида мамлакатимизда амалда бўлган English lingua francaнинг аниқ бир миллат ёки маданиятга тегишлилигини, глобаллашган тил турли миллий маданиятларни яқинлаштириш учун хизмат қилишини инобатга олиш зарурлиги исботланган;

мамлакатимизда халқаро мулоқот воситаси ва lingua franca сифатида фойдаланилаётган инглиз тилининг социолингвистик, этнопрагматик белгилари аниқланган;

лингвистик манзаранинг ранг-баранглиги асосида хорижий тилдаги дискурс фаолияти, нутқий актлар, миллий маданиятига хос меъёрий қоидаларни тизимлаштиришга йўналтирилган лисоний-тафаккур ҳаракатлар мажмуаси тавсифланган;

тиллараро ҳамда маданиятлараро алоқалар асосида инглиз тилининг Ўзбекистонда тарқалишида стандарт вариантдан фойдаланиш муҳитида юзага келадиган акцент ҳодисасининг лингвопедагогик хусусиятлари аниқланган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Инглиз тилининг Ўзбекистонда тарқалиши, турли ижтимоий-иқтисодий соҳалардаги коммуникатив муносабатларда социолингвистик ва прагматик жиҳатлари, социолингвистик мақоми ва таълим тизимидаги мавқеини таҳлил қилиш асосида:

тилнинг вариантлашувига таъсир қилувчи социолингвистик, прагматик, коммуникатив-когнитив омилларнинг лингвистик ва экстралингвистик хусусиятлари таҳлилидан ИТД-1-119 рақамли «Ўзбек адабиёти антологияси»ни инглиз тилига таржима қилиш ва адабиётлараро коммуникация муаммолари», А-1-219 рақамли «Таълим тизимида хорижий тил (инглиз) йўналишидаги олий таълим муассасаларида умумевропа компетенциялари (CEFR) бўйича С1 даражасини эгаллашни таъминлайдиган ўқув-услубий мажмуа яратиш», ОТ-А1-53 рақамли «Таржима назарияси ва амалиёти факультети учун “Translation in Use” дарслигини яратиш ва нашр қилиш», ОТ-А1-63 рақамли «Билим ила нур-таълим тизимида хорижий тил (инглиз) йўналишидаги кўриш имконияти чекланган ўқувчиларга ўрта махсус таълим муассасаларига мўлжалланган умумевропа компетенцияларига жавоб берадиган ўқув-услубий мажмуа яратиш», ОТ-Ф8-062 «Тил тараққиётининг деривацион қонуниятлари» мавзуларидаги лойиҳаларда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фан ва технологиялар агентлигининг 2017 йил 30 декабрдаги ФТА-02-02/1409-сон маълумотномаси). Натижада инглиз тилидаги мулоқот жараёнида ҳурмат категориясининг воқеланиши ҳақидаги билимларни ўқувчиларда шакллантириш, ўзбек ва инглиз тилида семантик ифода тизимининг фарқини изоҳлаш ва акцент ҳодисасининг дискурсда бажарадиган вазифаларини акс эттириш лисоний қобилиятни ўстириш жараёнида юзага келадиган муаммоларини бартараф этишда хизмат қилган;

она (ўзбек) тилининг когнитив ва инглиз тилининг коммуникатив  вазифаларини фарқлаш  асосида халқаро мулоқот воситаси ва lingua franca сифатида фойдаланишга тегишли бўлган ҳамда амалдаги инглиз тилининг аниқланган социолингвистик, этнопрагматик белгилари бўйича шакллантирилган илмий хулосалардан “Узлуксиз таълим тизимининг чет тиллар бўйича давлат таълим стандартларини тасдиқлаш тўғрисида”ги 124-сон, “Ўрта таълим ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг давлат таълим стандартларини тасдиқлаш тўғрисида”ги 187-сон, “Олий таълимнинг давлат таълим стандартларини тасдиқлаш тўғрисида”ги 343-сон қарорлари доирасида амалиётда қўлланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 12 январдаги 89-03-111-сон, Халқ таълими вазирлиги Республика таълим марказининг 2017 йил 12 декабрдаги 01/11-01/07-1798-сон маълумотномалари). Ушбу хулосалардан дастур лойиҳаси доирасида умумий ўрта таълим мактабларининг 1–2-синф инглиз тили ўқитувчилари учун методик қўлланмада ва 2–3-синф ўқувчилари учун яратилган “Kid’s Englsh” дарсликларида фойдаланилган;

лингвистик манзаранинг ранг-баранглиги асосида хорижий тил дискурс фаолияти, нутқий актлар, миллий маданиятга хос меъёрий қоидаларни тизимлаштириш  бўйича ва лисоний-тафаккур ҳаракатларини такомиллаштириш юзасидан берилган таклифлар Британия Кенгаши ва ЎзДЖТУ ҳамкорлигида амалга оширилаётган бўлажак инглиз тили ўқитувчиларини тайёрлаш ва инглиз тили билим ва кўникмаларини баҳолаш тизимини ислоҳ қилишнинг миллий дастури доирасида тайёрланаётган ўқув материалларига татбиқ этилган ҳамда 2017 йил май ойида Буюк Британияда “Going Global” халқаро анжуманида ҳам баён  этилган (Британия Кенгашининг 2018 йил 11 январдаги маълумотномаси);

тиллараро ҳамда маданиятлараро алоқалар таҳлили асосида инглиз тилининг Ўзбекистонда тарқалишида стандарт вариантдан фойдаланиш шароитида  аниқланган акцент ҳодисасининг лингвопедагогик хусусиятлари юзасидан берилган таклифлардан хорижий тилларни ўргатишнинг узлуксизлигини таъминлашда ва дарсликларни такомиллаштиришнинг социолингвистик тамойилларини шакллантиришда фойдаланилган (Ўзбекистон инглиз тили ўқитувчилари уюшмасининг 2017 йил 19 декабрдаги 67/20-сон маълумотномаси). Олинган натижалар “Таржима назарияси ва амалиёти” дарслик-мажмуасининг яратиш имконини берган;

тадқиқот жараёнида ишлаб чиқилган инглиз тилининг lingua franca вариантидан таълим тизимида фойдаланиш методологиясига оид хулосалар Астон университети (Буюк Британия) ва Воронеж давлат университетларида олиб борилаётган илмий тадқиқот ҳамда таълим жараёнига татбиқ этилган (Астон Университетининг 2018 йил 8 январдаги ҳамда Воронеж университетининг 2017 йил 22 декабрдаги 301421-025 рақамли маълумотномалари). Олинган натижаларнинг қўлланиши натижасида ўқув материалларини танлаш, уларни стандарт тил меъёрларига мослаштириш бўйича назарий ва амалий тавсиялар DeTEL online  ўқув порталига юкланган ва тингловчиларга етказилган. Бу ёш тадқиқотчи олимларнинг лисоний ҳодисаларнинг миллий-маданий хусусиятларига оид илмий ишларини дунё миқёсида таништиришга туртки берган.