Zakirxodjaeva Mastona Azizxodjaevnaning
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar. 
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Molekulyar-genetik jihatlarni hisobga olgan holda birlamchi ochiq burchakli nazla kasaligining rivojlanish xavfini aniqlash va bashorat qilishning samarali mezonlarini ishlab chiqish» 14.00.08 – Oftal`mologiya (tibbiyot fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2021.1.PhD/Tib1672.
Ilmiy rahbar: Karimova Muyassar Xamitovna, tibbiyot fanlari doktori, professor. 
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Respublika ixtisoslashtirilgan ko‘z mikroxirurgiyasi ilmiy-amaliy tibbiyot markazi.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa (muassasalar) nomi, IK raqami: Respublika ixtisoslashtirilgan ko‘z mikroxirurgiyasi ilmiy-amaliy tibbiyot markazi, DSc.04/30.01.2020.Tib.105.01.  
Rasmiy opponentlar: Shusterov Yuriy Arkad`evich, tibbiyot fanlari doktori, professor (Qozog‘iston Respublikasi); Nabiev Abduvali Mirzalievich, tibbiyot fanlari doktori.
Yetakchi tashkilot: akademik S.N. Fedorov nomidagi «Mikroxirurgiya glaza» tarmoqlararo ilmiy texnik majmuasi (Rossiya Federatsiyasi).
Dissertatsiya yo‘nalishi: amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: patogenetik jihatdan muhim molekulyar-genetik va klinik omillarni o‘rganishga asoslanib, birlamchi ochiq burchakli glaukoma xavfini prognoz qilish va erta tashxislashni takomillashtirishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
ilk bor molekulyar-genetik analiz asosida CYP1B1 geni rs1056836 polimorfizmining CC, CG va GG genotiplarini tarqalishi va ushbu genning prognostik qiymat (AUC) ko‘rsatkich asosidagi prognostik samaradorligi birlamchi ochiq burchakli glaukoma bilan og‘rigan bemorlarda aniqlangan;
ilk bor birlamchi ochiq burchakli glaukoma bilan og‘rigan bemorlarda sog‘lom odamlarga nisbatan CYP1B1 geni  rs1056836 polimorfizmining G alleli va CG genotipining keng tarqalganligi isbotlangan; 
birlamchi ochiq burchagli glaukoma bilan og‘rigan bemorlarda sog‘lom odamlarga nisbatan  C va T allellari, shuningdek, CYP1A1 geni rs4646421 polimorfizmi CC, CT va TT genotiplarining turli xil variantlari paydo bo‘lish chastotasining sezilarli farqlar yo‘qligi aniqlangan;
CYP1B1 geni rs1056836 polimorfizmining turli genotiplariga ega  bo‘lgan bemorlarning klinik (BOBGning og‘irlik darajasi), funksional (mean deviation va pattern standart deviation), morfometrik (to‘r parda ganlioz hujayralari va to‘r parda nerv tola qatlami qalinligi) va elektrofiziologik (pattern-elektroretinografiya va fotopik negativ javob) ko‘rsatkichlarini qiyosiy tahlil qilish asosida bemorlarda birlamchi ochiq burchakli glaukoma fenotipining xususiyatlari aniqlangan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.
Respublika ixtisoslashtirilgan ko‘z mikroxirurgiyasi ilmiy-amaliy tibbiyot markazi  ekspert kengashining 2023 yil 25 sentyabrdagi 5-son xulosasiga ko‘ra:
birinchi ilmiy yangilik: ilk bor CYP1B1 geni rs1056836 polimorfizmining genotiplarini tarqalishi va ushbu genning prognostik samaradorligi birlamchi ochiq burchakli glaukoma bilan og‘rigan bemorlarda o‘rganilgan. Ilmiy yangilikning ahamiyati: BOBG rivojlanish xavfini genetik prognoz qilish usullarini joriy etish glaukomaning nogironlik oqibatlari yuzaga kelish ehtimolini kamaytirishga imkon berdi. Ilmiy yangilikning amaliyotga joriy qilinishi: Respublika klinik oftal`mologiya shifoxonasi va RIKMIATM Termiz filiali faoliyatiga  joriy etildi. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi quyidagilardan iborat: birlamchi ochiq burchakli glaukomaning rivojlanishi va og‘ir kechishini bashorat qilish bemorlarda ko‘rishning qaytarilmas yo‘qolishi holatlarini o‘z vaqtida oldini olishga imkon beradi, bu ularning mehnat qobiliyatini va hayot sifatini saqlab qoladi. Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: birlamchi ochiq burchakli glaukomaning rivojlanishi va og‘ir kechishini bashorat qilish ixtisoslashtirilgan muassasalarda ushbu kasallikning diagnostikasi, monitoringi va davolashga sarflanadigan mablag‘larni sezilarli darajada kamaytiradi. Glaukomani to‘liq diagnostika va monitoring qilish o‘rtacha yiliga 550 ming so‘mni tashkil qiladi. Dori-darmonlarni davolash xarajatlari - yiliga 1,1-1,4 mln so‘m, lazer bilan davolash yoki glaukomaning jarrohlik davolashi - 1,4-3,4 mln so‘m. Glaukomani bashorat qilish uchun molekulyar genetik mezonlarni joriy etish bu xarajatlarni 40-50% ga kamaytirish imkonini beradi. Xulosa: genetik marker sifatida SYP1B1 geni rs1056836 polimorfizmining prognostik samaradorligini tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, G allelini tashish birlamchi ochiq burchakli glaukomani rivojlanishining yuqori xavfi bilan bog‘liq va shu kasallikni oz vaqtida bashorat qilish mezonlaridan biridir. Ilmiy yangilikdan kengaytirilgan holda foydalanishi: «Molekulyar-genetik jihatlarni hisobga olgan holda birlamchi ochiq burchakli nazla kasalligining rivojlanish xavfini aniqlash va bashorat qilishning samarali mezonlarini ishlab chiqish» mavzusida ilmiy yangiliklarni boshqa sog‘liqni saqlash muassasalariga joriy etish bo‘yicha Sog‘liqni saqlash vazirligiga RIKMIATM direktori tomonidan 2023 yil 25 sentyabrdagi 184-son xat yuborilgan.
ikkinchi ilmiy yangilik: ilk bor birlamchi ochiq burchakli glaukoma bilan og‘rigan bemorlarda sog‘lom odamlarga nisbatan CYP1B1 geni rs1056836 polimorfizmining G alleli va CG genotipi keng tarqalganligi aniqlangan. Ilmiy yangilikning ahamiyati: Ushbu allellar va genotiplarning yuqori tarqalishi bizga birlamchi ochiq burchakli glaukoma rivojlanishini bashorat qilish uchun genetik marker sifatida ularning ahamiyati haqida xulosa chiqarishga imkon beradi. Ilmiy yangilikning amaliyotga joriy qilinishi: Respublika klinik oftal`mologiya shifoxonasi va RIKMIATM Termiz filiali faoliyatiga joriy etildi. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi quyidagilardan iborat: ushbu genetik belgilarning prognostik ahamiyatini bilish ma’lum darajada oilalarda keyingi avlodlarda glaukoma rivojlanishini bashorat qilish, shuningdek, kelajakda kasallikni nazorat qilish uchun o‘z vaqtida choralar ko‘rish imkonini beradi. Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: ushbu genetik belgilarning glaukoma rivojlanishidagi rolini isbotlash yaqin kelajakda ularni o‘z vaqtida tahlil qilish va aniqlash uchun optimal tizimni ishlab chiqishga imkon beradi. Ushbu tizim keyinchalik davlatga glaukoma bilan og‘rigan bemorlarni davolash bilan bog‘liq xarajatlarni sezilarli darajada kamaytirish va nogironlik holatlarini kamaytirish imkonini beradi. Xulosa: CYP1B1 genining rs1056836 polimorfizmini tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, birlamchi ochiq burchakli glaukoma bilan og‘rigan bemorlarda G allelining tarqalishi sog‘lom shaxslar guruhiga nisbatan 54%ga, geterozigotli SG genotipining tarqalishi esa 41%ga yuqori. Ilmiy yangilikdan kengaytirilgan holda foydalanishi: «Molekulyar-genetik jihatlarni hisobga olgan holda birlamchi ochiq burchakli nazla kasalligining rivojlanish xavfini aniqlash va bashorat qilishning samarali mezonlarini ishlab chiqish» mavzusida ilmiy yangiliklarni boshqa sog‘liqni saqlash muassasalariga joriy etish bo‘yicha Sog‘liqni saqlash vazirligiga RIKMIATM direktori tomonidan 2023 yil 25 sentyabrdagi 184-son xat yuborilgan.
uchinchi ilmiy yangilik: birlamchi ochiq burchakli glaukoma bilan og‘rigan bemorlarda sog‘lom odamlarga nisbatan S va T allellari, shuningdek, CYP1A1 geni rs4646421 polimorfizmi genotiplarining turli xil variantlari paydo bo‘lish chastotasida sezilarli farqlar yo‘qligi aniqlandi. Ilmiy yangilikning ahamiyati: olingan natijalar shuni ko‘rsatadiki, bu gen birlamchi ochiq burchakli glaukoma rivojlanishida prognostik ahamiyatga ega emas. Ilmiy yangilikning amaliyotga joriy qilinishi: Respublika klinik oftal`mologiya shifoxonasi va RIKMIATM Termiz filiali faoliyatiga joriy etildi. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi quyidagilardan iborat: birlamchi ochiq burchakli glaukomaning rivojlanishi va og‘ir kechishini bashorat qilish bemorlarda ko‘rishning qaytarilmas yo‘qolishi holatlarini o‘z vaqtida oldini olishga imkon beradi, bu ularning mehnat qobiliyatini va hayot sifatini saqlab qoladi. Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: ushbu genetik belgilarning glaukoma rivojlanishidagi rolini isbotlash yaqin kelajakda ularni o‘z vaqtida tahlil qilish va aniqlash uchun optimal tizimni ishlab chiqishga imkon beradi. Ushbu tizim keyinchalik davlatga glaukoma bilan og‘rigan bemorlarni davolash bilan bog‘liq xarajatlarni sezilarli darajada kamaytirish va nogironlik holatlarini kamaytirish imkonini beradi. Xulosa: CYP1A1 genining rs4646421 polimorfizmini tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, birlamchi ochiq burchakli glaukoma bilan og‘rigan bemorlarda T alleli va geterozigotli ST genotipining insidans darajasi sog‘lom shaxslar guruhiga nisbatan statistik jihatdan sezilarli farqlarga ega emas. Genetik marker sifatida CYP1B1 geni rs1056836 polimorfizmining prognostik samaradorligini tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, T allelini va ST genotipini tashish glaukoma rivojlanishining yuqori xavfi bilan bog‘liq emas. Ilmiy yangilikdan kengaytirilgan holda foydalanishi: «Molekulyar-genetik jihatlarni hisobga olgan holda birlamchi ochiq burchakli nazla kasalligining rivojlanish xavfini aniqlash va bashorat qilishning samarali mezonlarini ishlab chiqish» mavzusida ilmiy yangiliklarni boshqa sog‘liqni saqlash muassasalariga joriy etish bo‘yicha Sog‘liqni saqlash vazirligiga RIKMIATM direktori tomonidan 2023 yil 25 sentyabrdagi 184-son xat yuborilgan.
to‘rtinchi ilmiy yangilik: CYP1B1 geni rs1056836 polimorfizmining turli genotiplariga ega bo‘lgan bemorlarning klinik, funksional, morfometrik va elektrofiziologik ko‘rsatkichlarini qiyosiy tahlil qilish asosida bemorlarda birlamchi ochiq burchagli glaukoma fenotipining xususiyatlari aniqlandi. Ilmiy yangilikning ahamiyati: birlamchi ochiq burchakli glaukomani rivojlanishining yuqori xavfi bilan bog‘liq bo‘lgan CYP1B1 genining (SG va GG) rs1056836 polimorfizmi genotiplarining tashishni aniqlash natijalari asosida bemorlarni boshqarishning shaxsiylashtirilgan algoritmlari ishlab chiqilgan va amaliyotga tadbiq etilgan. Ilmiy yangilikning amaliyotga joriy qilinishi: Respublika klinik oftal`mologiya shifoxonasi va RIKMIATM Termiz filiali faoliyatiga amalga joriy etildi. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi quyidagilardan iborat: ushbu algoritmlar ma’lum darajada oilalarda keyingi avlodlarda glaukoma rivojlanishini bashorat qilish, shuningdek, kelajakda kasallikni nazorat qilish uchun o‘z vaqtida choralar ko‘rish imkonini beradi. Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: Ushbu algoritmlar kelajakda davlatga glaukoma bilan og‘rigan bemorlarni davolash bilan bog‘liq xarajatlarni sezilarli darajada kamaytirish va nogironlik holatlarini kamaytirish imkonini beradi. Glaukomani to‘liq diagnostika va monitoring qilish o‘rtacha yiliga 550 ming so‘mni tashkil qiladi. Dori-darmonlarni davolash xarajatlari - yiliga 1,1-1,4 mln so‘m, lazer bilan davolash yoki glaukomaning jarrohlik davolashi - 1,4-3,4 mln so‘m. Glaukomani bashorat qilish uchun molekulyar genetik mezonlarni joriy etish bu xarajatlarni 40-50% ga kamaytirish imkonini beradi. Xulosa: SG genotipini tashishda birlamchi ochiq burchakli glaukomaning fenotipi patologik jarayonning erta namoyon bo‘lishi va glaukomaning erta rivojlanishi, kompensatsiyalanmagan va dori terapiyasiga chidamli bo‘lgan glaukoma rivojlanish xavfi yuqori bo‘lgan ko‘z ichki bosimining oshishi, morfometrik OKT-parametrlarining yanada jiddiy buzilishi, GCL va RNFL qavatlarining qalinligi, shuningdek, PERG T95 va FotNJ ko‘rinishidagi asosiy elektrofiziologik parametrlarning yanada aniq buzilishi aniqlandi. Ilmiy yangilikdan kengaytirilgan holda foydalanishi: «Molekulyar-genetik jihatlarni hisobga olgan holda birlamchi ochiq burchakli nazla kasaligining rivojlanish xavfini aniqlash va bashorat qilishning samarali mezonlarini ishlab chiqish» mavzusida ilmiy yangiliklarni boshqa sog‘liqni saqlash muassasalariga joriy etish bo‘yicha RIKMIATM direktori tomonidan 2023 yil 25 sentyabrdagi 184-son xat yuborilgan.