Adizov Miraziz Azimovichning
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Buxoro neftni qayta ishlash zavodi ishchilarida parodontning yallig‘lanish kasalliklarini davolash va profilaktikasi», 14.00.21 – Stomatologiya (tibbiyot fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2022.4.PhD/Tib3191.
Ilmiy rahbar: Bekjanova Ol`ga Esen`evna tibbiyot fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi, IK raqami: Abu Ali ibn Sino Buxoro davlat tibbiyot instituti, DSc.04/30.04. 2022.Tib.93.01.
Rasmiy opponentlar: Olimov Siddik Sharifovich, tibbiyot fanlari doktori (DSc), dotsent; Mitronin Aleksandr Valentinovich, tibbiyot fanlari doktori, professor (Rossiya Federatsiyasi)
Yetakchi tashkilot: Turkiya sog‘liq bilimlari universiteti (Turkiya)
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: neft-kimyo ishlab chiqarish xodimlarida parodont yallig‘lanish kasalliklarining tarqalishi va rivojlanishining patogenetik mexanizmlarini o‘rganish asosida ularning oldini olish va davolash usullarini ishlab chiqishdan iborat bo‘lgan.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Buxoro neftni qayta ishlash zavodi ishchilari orasida parodont kasalliklarining tarqalishi, intensivligi va klinik ko‘rinishining xususiyatlari birinchi marta xavfli ishlab chiqarishdagi ish staji bilan bog‘liqlikligi aniqlangan;
epidemiologik tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, xavfli ishlab chiqarishda ishlaydigan ishchilarda parodont patologiyasining rivojlanishi uchun ustuvor xavflar aniqlangan;
Buxoro neftni qayta ishlash zavodi ishchilarining aralash so‘lagidagi yallig‘lanishni qo‘llovchi sitokinlar va oksidativ stress markyorlarining parodontning yallig‘lanish kasalliklarining rivojlanishidagi roli asoslangan;
Buxoro neftni qayta ishlash zavodi ishchilarida aralash so‘lak o‘rta og‘irlikdagi molekulalarining va albuminning detoksikatsiyalovchi faolligining parodontning yallig‘lanish kasalliklari rivojlanishiga ta’siri aniqlangan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.
Buxoro neftni qayta ishlash zavodi ishchilarida parodontning yallig‘lanish kasalliklarini davolash va profilaktikasi bo‘yicha olingan ilmiy natijalarga asoslanib, quyidagilar olindi:
Ilmiy yangilikning mohiyati: Buxoro neftni qayta ishlash zavodi ishchilari orasida parodont kasalliklarining tarqalishi, intensivligi va klinik ko‘rinishining xususiyatlari birinchi marta xavfli ishlab chiqarishdagi ish staji bilan bog‘liqlikda o‘rganilgan.
Ilmiy yangilikning ahamiyati: neftni qayta ishlash zavodi ishchilarida parodont holatining klinik-laborator tadqiqotlari natijalari asosida Buxoro neftni qayta ishlash zavodi ishchilarida parodont yallig‘lanish kasalliklari patogenezi haqidagi tushunchalar kengaytirildi.
Ilmiy yangilikning amaliyotga joriy qilinishi: olingan ilmiy-amaliy ma’lumotlar Buxoro viloyat stomatologiya poliklinikasi buyrug‘i (24.06.2023 y.; №227/AF) hamda Toshkent davlat stomatologiya instituti stomatologiya poliklinikasi buyrug‘i (24.06.2023 y.; №228/AF) bilan amaliyotiga joriy etildi.
Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi quyidagilardan iborat: neftni ishlab chiqarish korxonasi xodimlariga stomatologik yordam ko‘rsatish qoidalarini qo‘llash, parodont kasalliklarini davolash va oldini olishni tizimlashtiradi, bu esa stomatologik holatini doimiy nazorat qilish imkonini beradi.
Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi  quyidagilardan iborat: yangi kompleks davolash usulining joriy qilinishi hisobiga 1 nafar bemor ishchi uchun 198000 so‘m iqtisod qilindi. Ishchilarda qo‘shimcha stomatologik dori vositalarga muhtojlikning bo‘lmasligi, qayta qo‘riklar sonini kamayishi, o‘rtacha og‘izni chayish vositasi qiymati 25000 so‘m va o‘rtacha immunomodulyatorlar qiymati 74000 so‘m ekanligini hisobga olgan xolda 1 nafar bemorga 99000 so‘m iqtisodiy kursatkich tashkil etadi.
Xulosa: Buxoro neftni qayta ishlash zavodi ishchilarida parodont patologiyasining ishonarli darajada yuqori tarqalganligi va og‘irligi aniqlanib, umuman olganda nazoratdagi qarshi bo‘lib professional bog‘liqlikning o‘rtacha darajasi bilan; bunda og‘ir parodontitning tarqalganligi hisoblanadi qarshi professional bog‘liqlikning yuqori darajasi bilan solishtiriladi.
Ilmiy yangilikdan kengaytirilgan holda foydalanishi: «Buxoro neftni qayta ishlash zavodi ishchilarida parodontning yallig‘lanish kasalliklarini davolash va profilaktikasi» mavzusida ilmiy yangiliklarni boshqa sog‘liqni saqlash muassasalariga joriy etish bo‘yicha Buxoro davlat tibbiyot instituti Ekspert Kengashi raisiga Buxoro davlat tibbiyot instituti ilmiy ishlar va innovatsiyalar bo‘yicha prorektor tomonidan 2023 yil 2 avgustdagi 04/4037-son xat yuborilgan.
Ilmiy yangilikning mohiyati: epidemiologik tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, xavfli ishlab chiqarishda ishlaydigan ishchilarda parodont patologiyasining rivojlanishi uchun ustuvor xavflar belgilangan.
Ilmiy yangilikning ahamiyati: epidemiologiya majmuasi Buxoro neftni qayta ishlash zavodi ishchilarida parodontning yallig‘lanish patologiyasini tashhislash va rivojlanishini bashorat qilish usulini ishlab chiqish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Ilmiy yangilikning amaliyotga joriy qilinishi: olingan ilmiy-amaliy ma’lumotlar Buxoro viloyat stomatologiya poliklinikasi buyrug‘i (24.06.2023 y.; №227/AF) hamda Toshkent davlat stomatologiya instituti stomatologiya poliklinikasi buyrug‘i (24.06.2023 y.; №228/AF) bilan amaliyotiga joriy etildi.
Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi quyidagilardan iborat: parodont kasalliklari bor ishchilarda oldingi va keyingi davrda stomatologga qatnovini kamaytirish; davolashdan keyingi asoratlarni bartaraf etish usullarini optimallashtirish; davolash amaliyotida keyingi davrda qo‘shimcha dorilar qabulini kamaytiradi.
Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: 1 nafar bemor ishchi uchun kompleks davolashni qo‘llash asosida parodont kasalliklari og‘ir darajasi stomatologiya amaliyotida keyingi asoratlar bo‘lish extimolligi kamaytirdi. Qayta davolash amaliyoti o‘tkazilmasligini ta’minlashi asosida 85000 so‘mdan 100000 so‘mgacha iqtisod qilinadi. Qayta stomatolog ko‘rigi – 25000 so‘m; dori-darmonlar xarajati – 170000 so‘m (umumiy iqtisodiy samaradorlik 1 bemor ishchi uchun 195000 tashkil qildi).
Xulosa: Buxoro neftni qayta ishlash zavodi ishchilarida parodontitning rivojlanishi endogen intoksikatsiyaning oshishi bilan bog‘liq; albuminning detoksikatsion faolligining pasayishi; LPO-AOS jarayonlarining disbalansi - MDA ning oshishi va OAO ning pasayishi; og‘iz suyuqligidagi yallig‘lanishni qo‘llovchi sitokinlar darajasining FNO-α va IL-6 ning oshishi kuzatildi.
Ilmiy yangilikdan kengaytirilgan holda foydalanishi: «Buxoro neftni qayta ishlash zavodi ishchilarida parodontning yallig‘lanish kasalliklarini davolash va profilaktikasi» mavzusida ilmiy yangiliklarni boshqa sog‘liqni saqlash muassasalariga joriy etish bo‘yicha Buxoro davlat tibbiyot instituti Ekspert Kengashi raisiga Buxoro davlat tibbiyot instituti ilmiy ishlar va innovatsiyalar bo‘yicha prorektor tomonidan 2023 yil 2 avgustdagi 04/4037-son xat yuborilgan.
Ilmiy yangilikning mohiyati: Buxoro neftni qayta ishlash zavodi ishchilarining aralash so‘lagidagi yallig‘lanishni qo‘llovchi sitokinlar va oksidativ stress markyorlarining parodontning yallig‘lanish kasalliklarining rivojlanishidagi roli ko‘rsatilgan.
Ilmiy yangilikning ahamiyati: immun-metabolik tadqiqotlar asosida parodont patologiyasini davolash va oldini olish usuli asoslanadi va amalga oshiriladi, bu eng muhim metabolik kasalliklarga adaptatsiyalangan davolash-profilaktika choralarini amalga oshirishga imkon beradi, bu esa davolashning klinik samaradorligining sezilarli darajada oshishiga va ishchilarning hayot sifatining yaxshilanishiga olib keladi.
Ilmiy yangilikning amaliyotga joriy qilinishi: olingan ilmiy-amaliy ma’lumotlar Buxoro viloyat stomatologiya poliklinikasi buyrug‘i (24.06.2023 y.; №227/AF) hamda Toshkent davlat stomatologiya instituti stomatologiya poliklinikasi buyrug‘i (24.06.2023 y.; №228/AF) bilan amaliyotiga joriy etildi.
Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi quyidagilardan iborat: ishchilarning doimiy ravishda neftni kimyoviy elementlari ta’sirida bo‘lganliklari va qo‘llanilgan kompleks preparatlar ularning parodont to‘qimasiga chuqur ta’sirini o‘rganilgan.
Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: bemor ishchilar uchun tanlangan stomatologik muolajalar rejalashtirish orqali 1 nafar bemor uchun xar bir qatnovi 18163,25 so‘m, og‘ir darajadagi parodont kasalliklarini davolashda 22785,52 so‘m iqtisod qilindi (buning natijasida parodont kasalliklari og‘ir darajasi 30% gacha kamaytirib, bemor ishchilar umumiy xarajatlarini 40948,77 so‘mga (1 nafar bemor ishchi uchun iqtisod qilish imkonini berdi).
Xulosa: Buxoro neftni qayta ishlash zavodi ishchilarida generalizatsiyalangan parodontit kelib chiqish xavfi va klinik kechishining og‘irligining personifikatsiyalangan bashorat modeli regressiya tahlili usuli bilan ishlab chiqilgan. Regressiyaning tenglashtirilishi statistik jihatdan ishonchli, modelning ishonarliligi sezgirligi spesifikligi umumiy tashhisot aniqlangan.
Ilmiy yangilikdan kengaytirilgan holda foydalanishi: «Buxoro neftni qayta ishlash zavodi ishchilarida parodontning yallig‘lanish kasalliklarini davolash va profilaktikasi» mavzusida ilmiy yangiliklarni boshqa sog‘liqni saqlash muassasalariga joriy etish bo‘yicha Buxoro davlat tibbiyot instituti Ekspert Kengashi raisiga Buxoro davlat tibbiyot instituti ilmiy ishlar va innovatsiyalar bo‘yicha prorektor tomonidan 2023 yil 2 avgustdagi 04/4037-son xat yuborilgan.
Ilmiy yangilikning mohiyati: Buxoro neftni qayta ishlash zavodi ishchilarida aralash so‘lak o‘rta og‘irlikdagi molekulalarining va albuminning detoksikatsiyalovchi faolligining parodontning yallig‘lanish kasalliklari rivojlanishiga ta’siri aniqlangan.
Ilmiy yangilikning ahamiyati: ishchilarda endogen intoksikatsiya shartlari, aralash so‘lak albuminining bog‘lovchilik qobiliyatining pasayishi aniqlanadi. Albuminning funksional faolligining pasayishi mahalliy parodontning lokal zararlanishining og‘irligi bilan bog‘liq bo‘lib, bu uning toksinlar va parodont to‘qimalarining parchalanish mahsulotlarini inaktivatsiyalashdagi rolini aks ettiradi. Biroq, zararli ishlab chiqarish ishchilarida albumin faolligining pasayish darajasi yuqori. Shunday qilib, parodontning hatto yallig‘lanishli-destruktiv zararlanishlari bo‘lmaganda ham, ishchilar albumining umumiy konsentratsiyasi aralash so‘lak albumini past bo‘lgan, albuminning samarali konsentratsiyasining tegishli dinamikasi tashkil etgan, albuminning sorbsion quvvati mos ravishda bunda toksiklik indeksi esa oshadi.
Ilmiy yangilikning amaliyotga joriy qilinishi: olingan ilmiy-amaliy ma’lumotlar Buxoro viloyat stomatologiya poliklinikasi buyrug‘i (24.06.2023 y.; №227/AF) hamda Toshkent davlat stomatologiya instituti stomatologiya poliklinikasi buyrug‘i (24.06.2023 y.; №228/AF) bilan amaliyotiga joriy etildi.
Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi quyidagilardan iborat: neftni kimyoviy elementlari ta’siri natijasida kelib chiqadigan parodont kasalliklari mavjud bo‘lgan ishchilarda klinik belgilar regressi va maxsus tadqiqot usullari natijalarining o‘zgarishini umumiy baholash va parodont kasalliklarida dori darmonlardan foydalanib kompleks qo‘llashda eng yuqori terapevtik ta’sir kuzatilishini belgilash imkonini bergan.
Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: yangi kompleks davolash usulining joriy qilinishi hisobiga 1 nafar bemor ishchi uchun 198000 so‘m iqtisod qilindi. Ishchilarda qo‘shimcha stomatologik dori vositalarga muhtojlikning bo‘lmasligi, qayta qo‘riklar sonini kamayishi, o‘rtacha og‘izni chayish vositasi qiymati 25000 so‘m va o‘rtacha immunomodulyatorlar qiymati 74000 so‘m ekanligini hisobga olgan xolda 1 nafar bemor ishchiga 99000 so‘m iqtisod qilish imkonini berdi.
Xulosa: Buxoro neftni qayta ishlash zavodi ishchilarida parodont yalig‘lanish kasalliklarini davolashda yangi kompleks davolash usulining joriy qilinishi 1 nafar bemor hisobiga byudjet mablag‘larini 99000 so‘mga va byudjetdan tashqari mablag‘larni 125000 so‘mga iqtisod qilish imkonini berdi.
Ilmiy yangilikdan kengaytirilgan holda foydalanishi: «Buxoro neftni qayta ishlash zavodi ishchilarida parodontning yallig‘lanish kasalliklarini davolash va profilaktikasi» mavzusida ilmiy yangiliklarni boshqa sog‘liqni saqlash muassasalariga joriy etish bo‘yicha Buxoro davlat tibbiyot instituti Ekspert Kengashi raisiga Buxoro davlat tibbiyot instituti ilmiy ishlar va innovatsiyalar bo‘yicha prorektor tomonidan 2023 yil 2 avgustdagi 04/4037-son xat yuborilgan.