Туляганов Бабир Сабировичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Ўзбекистонда ўсадиган ер бағирловчи темиртикан (Tribulus terrestris L.) ўсимлигини фармако-токсикологик баҳолаш», 14.00.17 – Фармакология ва клиник фармакология (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2020.2.PhD/Tib1210
Илмий раҳбар: Туляганов Рустам Турсунович, биология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент фармацевтика институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тошкент тиббиёт академияси, DSc.04/30.12.2019.Tib 30.02.
Расмий оппонентлар: Пулатова Наргиза Ихсановна, тиббиёт фанлари доктори, доцент; Аминов Салохиддин Джураевич, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси академик С.Ю.Юнусов номидаги Ўсимлик моддалар кимёси институти
Диссертация йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Ўзбекистонда ўсадиган ер бағирловчи темиртикан (Tribulus  terrestris L.) ўсимлигини ер устки қисмидан олинган қуруқ экстрактнинг адаптогенлик фаоллигини ва фармако-токсикологик хоссаларини аниқлашдан иборат.  
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
ер бағирловчи темиртикан (Tribulus  terrestris L.) ўсимлиги қуруқ экстракти тажрибада экспериментал қўлланганда адаптоген хусусиятга эга эканлиги исботланган;
ер бағирловчи темиртикан (Tribulus  terrestris L.) ўсимлиги қуруқ экстрактини  оғиз орқали тажрибадаги хайвонларга юборилганда жисмоний юклама таъсирида  чарчоқнинг ривожланиш даврини қисқариши аниқланган;
экспериментал хайвонлар моделларида, уларни нормобарик ва гемик гипоксия таъсирларига чидамлилигини ошириши исботланган;
иммобилизация стресс моделида адаптоген фаоллик таъсирини қиёсий баҳолаш натижасида ер бағирловчи темиртикан (Tribulus  terrestris L.) ўсимлиги қуруқ экстрактининг терапевтик таъсир доирасининг устуворлиги аниқланган;
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Тошкент фармацевтика институтининг Мувофиқлаштирувчи эксперт кенгашининг 2023 йил 15сентябрдаги 01/001-сон хулосасига кўра:
биринчи илмий янгилик: илк бор Ўзбекистонда ўсадиган ер бағирловчи темиртикан (Tribulus  terrestris L.)  ўсимлигини қуруқ экстрактни адаптоген хусусиятлари мавжудлиги ва самарадорлик даражаси бахоланган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Илмий тадқиқот натижалари тажрибада “Дори воситаларини стандартлаштириш илмий маркази”нинг 2023 йил 14 июндаги 27-сонли буйруғи ҳамда Тошкент вакцина ва зардоблар илмий-тадқиқот институтнинг 23.06.2023 йилдаги 17-сонли буйруғи билан амалиётга татбиқ этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: жисмоний ва ақлий зўриқишлар асосли касалликларни махаллий хом ашёдан ишлаб чиқилган препарат билан самарали даволаш имкониятини яратади. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: ушбу ер бағирловчи темиртикан (Tribulus terrestris L.,)  доривор ўсимлигидан олинган қуруқ экстракт капсула кўринишида ишлаб чиқарилиши режалаштирилган ва унинг қиймати 1 та қадоқ (60 та капсула) учун 90000 сўм бўлиши кутилмоқда. Ҳозирда бозордаги энг арзон трибестан нархи 259700 сўм эканлигини инобатга олинса, хар бир бемор учун 169700 сўмни, 100 та бемор учун 16970000 сўм тежалишига эришилади. Бу эса бир пайтнинг ўзида антигипоксант таъсирга эга бўлган адаптоген дори воситаларини ассортиментини кенгайтиришга имкон яратади. Хулоса:  2021 йилда Республикага импорт бўлган биргина трибестан дори воситасини хажми 28434000 АҚШ долларини ташкил этиши инобатга олинса, ушбу препарат юқори иқтисодий самарага эга эканлиги маълум бўлади  (маълумот “drug audit” маълумотлар базасидан олинган). Илмий янгиликдан кенгайтирилган холда фойдаланиш: «Ўзбекистонда ўсадиган ер бағирловчи темиртикан (Tribulus terrestris L.,) ўсимлигини фармако-токсикологик баҳолаш» мавзусидаги илмий янгиликларни бошқа соғлиқни сақлаш муассасаларига жорий этиш бўйича Соғлиқни сақлаш вазирлигига Тошкент фармацевтика институтининг 2022 йил 16 февралдаги 03/211-сонли хати юборилган.
Иккинчи илмий янгилик: Ўзбекистонда ўсадиган ер бағирловчи темиртикан (Tribulus terrestris L.) ўсимлигини қуруқ экстрактини оғиз орқали тажрибадаги лаборатория ҳайвонларига юборилганда жисмоний юклама таъсирида чарчоқнинг ривожланиш даврини қисқариши самарали эканлиги  аниқланган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Илмий тадқиқот натижалари тажрибада “Дори воситаларини стандартлаштириш илмий маркази”нинг 2023 йил 14 июндаги 27-сонли буйруғи ҳамда Тошкент вакцина ва зардоблар илмий-тадқиқот институтнинг 23.06.2023 йилдаги 17-сонли буйруғи билан амалиётга татбиқ этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги: ер бағирловчи темиртикан (Tribulus terrestris L.,) ўсимлигини қуруқ экстрактини оғиз орқали юборилганда, лаборатория ҳайвонларини бассейнда сузиш вақти ошиб, умумий жисмоний чидамлилик самараси, юборилган дозаларга мос равишда назорат гуруҳига нисбатан 40% дан 72% гача ошганлиги кузатилган. Солиштирма тартибда олинган элеутерококк препаратида, иш қобилиятининг ўсиши, ўрганилаётган қуруқ экстракт каби эканлиги аниқланилган.  Ер бағирловчи темиртикан (Tribulus terrestris L.,) ўсимлигини қуруқ экстрактини профилактика мақсадида 7 кун давомида такрорий қўллаш билан ўтказилган тажрибалар сериясида, юборилган дозалар кесимида, назорат гуруҳ лаборатория ҳайвонларига нисбатан бассейнда сузиш давомийлиги 48% дан 80% гача ошиб, умумий жисмоний чидамлилик сифати яхшиланган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: Тақдим қилинган янги восита билан даволашнинг тавсия этилган тактик самарадорлиги амалдаги адаптоген воситалар билан солиштирганда фармакотерапия нархининг пасайиши билан тасдиқланади. Хулоса:  2021 йилда республикага импорт бўлган адаптоген фармако-терапевтик гурухга кирувчи  элеутерококк дори воситасининг ҳажми 14.535 .000 АҚШ долларини ташкил этиши инобатга олинса (маълумот “drug audit” маълумотлар базасидан олинган) ушбу препарат юқори иқтисодий самарага эга эканлиги маълум бўлади. Илмий янгиликдан кенгайтирилган ҳолда фойдаланилиши:  «Ўзбекистонда ўсадиган ер бағирловчи темиртикан (Tribulus terrestris L.,) ўсимлигини фармако-токсикологик баҳолаш» мавзусидаги илмий янгиликларни бошқа соғлиқни сақлаш муассасаларига жорий этиш бўйича Соғлиқни сақлаш вазирлигига Тошкент фармацевтика институтининг 2022 йил 16 февралдаги 03/211-сонли хати юборилган.
Учинчи илмий янгилик: организмдаги тўқималарда кислород етишмовчилиги натижасида ўлим ҳолати юзага келиши мумкин. Ер бағирловчи темиртикан (Tribulus terrestris L.,) ўсимлигини қуруқ экстрактини оғиз орқали тажрибадаги лаборатория ҳайвонларига юборилганда, уларни нормоболик ва гемик гипоксия таъсирларига чидамлилигини ошириши билан изоҳлаб берилган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Илмий тадқиқот натижалари тажрибада “Дори воситаларини стандартлаштириш илмий маркази”нинг 2023 йил 14 июндаги 27-сонли буйруғи ҳамда Тошкент вакцина ва зардоблар илмий-тадқиқот институтнинг 23.06.2023 йилдаги 17-сонли буйруғи билан амалиётга татбиқ этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат:  ер бағирловчи темиртикан (Tribulus terrestris L.,)  ўсимлигини қуруқ экстрактини оқ сичқонларга 100 мг/кг ёки 150 мг/кг дозада юбориш натижасида, уларнинг гипоксия шароитида ҳаёт давомийлигини 1,3 баробарига  оширган. Солиштирма тартибда олинган трибестан препарати эса тажрибадаги лаборатория ҳайвонларини гипоксия шароитида ҳаёт давомийлигини, ўрганилаётган қуруқ экстракт каби оширишлиги аниқланган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат:   Ушбу ер бағирловчи темиртикан (Tribulus terrestris L.,)  доривор ўсимлигидан олинган қуруқ экстракт капсула кўринишида ишлаб чиқарилиши режалаштирилган ва унинг қиймати 1 та қадоқ (60 та капсула) учун 90000 сўм бўлиши кутилмоқда. Ҳозирда бозордаги энг арзон трибестан нархи 259700 сўм эканлигини инобатга олинса, хар бир бемор учун 169700 сўмни, 100 та бемор учун 16970000 сўм тежалишига эришилади. Бу эса бир пайтнинг ўзида антигипоксант таъсирга эга бўлган адаптоген дори воситаларини ассортиментини кенгайтиришга хизмат қилади. Хулоса: 2021 йилда Республикага импорт бўлган биргина трибестан дори воситасини хажми 28434000 АҚШ долларини ташкил этиши инобатга олинса, ушбу препарат юқори иқтисодий самарага эга эканлиги маълум бўлади  (маълумот “drug audit” маълумотлар базасидан олинган). Илмий янгиликдан кенгайтирилган ҳолда фойдаланиши: «Ўзбекистонда ўсадиган ер бағирловчи темиртикан (Tribulus terrestris L.,) ўсимлигини фармако-токсикологик баҳолаш» мавзусидаги илмий янгиликларни бошқа соғлиқни сақлаш муассасаларига жорий этиш бўйича Соғлиқни сақлаш вазирлигига Тошкент фармацевтика институтининг 2022 йил 16 февралдаги 03/211-сонли хати юборилган.
Тўртинчи илмий янгилик: ер бағирловчи темиртикан (Tribulus terrestris L.) ўсимлигидан олинган қуруқ экстрактни иммобилизация стресси моделида классик адаптоген дори воситаси билан қиёсий аниқланган.Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Илмий тадқиқот натижалари тажрибада “Дори воситаларини стандартлаштириш илмий маркази”нинг 2023 йил 14 июндаги 27-сонли буйруғи ҳамда Тошкент вакцина ва зардоблар илмий-тадқиқот институтнинг 23.06.2023 йилдаги 17-сонли буйруғи билан амалиётга татбиқ этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: жисмоний ва ақлий зўриқишлар асосли касалликларни олдини олиш ва даволаш  сифатини яхшилаган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат:   Ушбу ер бағирловчи темиртикан (Tribulus terrestris L.,)  доривор ўсимлигидан олинган қуруқ экстракт капсула кўринишида ишлаб чиқарилиши режалаштирилган ва унинг қиймати 1 та қадоқ (60 та капсула) учун 90000 сўм бўлиши кутилмоқда. Хозирда бозордаги энг арзон трибестан нархи 259700 сўм эканлигини инобатга олинса, хар бир бемор учун 169700 сўмни, 100 та бемор учун 16970000 сўм тежалишига эришилади. Тақдим қилинган янги восита билан даволашнинг тавсия этилган тактик самарадорлиги амалдаги адаптоген воситалар билан солиштирганда фармакотерапия нархининг пасайиши билан тасдиқланади. Хулоса: 2021 йилда Республикага импорт бўлган биргина трибестан дори воситасини хажми 28434000 АҚШ долларини ташкил этиши инобатга олинса, ушбу препарат юқори иқтисодий самарага эга эканлиги маълум бўлади  (маълумот “drug audit” маълумотлар базасидан олинган). Илмий янгиликдан кенгайтирилган ҳолда фойдаланилиши: «Ўзбекистонда ўсадиган ер бағирловчи темиртикан (Tribulus terrestris L.,) ўсимлигини фармако-токсикологик баҳолаш» мавзусидаги илмий янгиликларни бошқа соғлиқни сақлаш муассасаларига жорий этиш бўйича Соғлиқни сақлаш вазирлигига Тошкент фармацевтика институтининг 2022 йил 16 февралдаги 03/211-сонли хати юборилган.