Umirova Gulnora Abdurahmonovnaning
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan tarmog‘i nomi): «Ba’zi d-metallarning tarkibida azot, kislorod boʻlgan immobillangan ligandlarda sorbsiyasi va olingan metallokomplekslarning tadqiqoti», 02.00.01-Noorganik kimyo, 02.00.02 – Analitik kimyo (kimyo fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2023.3.PhD/K661.
Ilmiy rahbarlar: Turaev Xayit Xudaynazarovich, kimyo fanlari doktori, professor; Ashurov Jamshid Mengnorovich, kimyo fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasalar nomi: Termiz davlat universiteti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: O‘zbekiston Milliy universiteti, DSc.03/30.12.2019.K.01.03.
Rasmiy opponentlar: Kadirova Shaxnoza Abduxalilovna, kimyo fanlari doktori, professor; Yaxshieva Zuxra Ziyatovna, kimyo fanlari doktori, professor.
Yetakchi tashkilot: Umumiy va noorganik kimyo instituti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: tarkibida azot va kislorod bo‘lgan kompleks hosil qiluvchi polifunksional immobillangan ligandlarni sintez qilish, ular asosida ba’zi d-metallarning kompleks birikmalarini sorbsiya usulida olish va olingan birikmalarning tarkibi, tuzilishi hamda xossalarini aniqlash, shuningdek, sintez qilingan sorbentlarni tabiiy obektlarda qo‘llashdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
ilk bor tarkibida azot va kislorod saqlagan ligandlar – aminotsirka kislota, glutamin, para-aminobenzoy kislota, orto-aminobenzoy kislota va 8-aminoxinolinni epoksismolaga immobillash asosida kompleks hosil qiluvchi sorbentlar olingan;
8-aminoxinolin va Cu(II), Zn(II), Ni(II), Cd(II), Ag(I) tuzlari asosida 12 ta yangi kompleks birikmalari sintez qilingan va monokristallari olingan;
RTT, IQ-spektroskopiya, zamonaviy kvant-kimyoviy hisoblash natijalari asosida yangi sintez qilingan kompleks birikmalarning individualligi hamda tarkibida azot va kislorod atomi saqlagan immobillangan ligandlarning d-metallar bilan koordinatsiyalanishi aniqlangan;
tarkibida azot, kislorod bo‘lgan ligandlarni epoksismolaga immobillash asosida olingan kompleks hosil qiluvchi sorbentlarning Cu(II), Zn(II), Ni(II), Cd(II), Ag(I) ionlariga nisbatan statik va dinamik almashinish sig‘imlari aniqlangan hamda ligandlarning metallarga tanlab ta’sir etuvchanlik qatori tuzilgan;
Cu(II), Zn(II) va Ni(II) ionlarini aniqlashning sorbsion-spektrofotometrik usuli ishlab chiqilgan. Usulning to‘g‘ri va qayta tiklanuvchanligi “kiritildi-topildi” usuli yordamida isbotlangan hamda tabiiy obektlar analizi orqali tekshirilgan
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.
Tarkibida azot, kislorod bo‘lgan ligandlarni polimer matritsalarga immobillash va ular asosidagi sorbentlarning qo‘llanilishi bo‘yicha olingan ilmiy natijalar asosida:
kompleks hosil qiluvchi immobillangan ligandlar asosida poliamfolit olish usuli uchun O‘zbekiston Respublikasi Intellektual mulk agentligining ixtiro patenti olingan (№ IAP 07233 - son patenti, 16 noyabr 2022 yil). Natijada, mahalliy xomashyolardan kompleks hosil qiluvchi immobillangan ligandlar asosida sorbentlar olish usulini yaratish imkonini bergan;
[Ni(C9H8N2)(H2O)4]SO4, [Cd(C9H8N2)(HCOO)2], [(C9H8N2)2]ZnCl4, [Ni(C9H8N2)2(H2O)2]Cl2 va [(C9H8N2)]ZnCl4 tarkibli kompleks birikmalarning rentgen tuzilish tahlili natijalari Kembridj kristallografik ma’lumotlar bazasiga kiritilgan (The Cambridge Structural Database, CCDC depozit raqami - 2255357, 2269975, 2269974, 2269911, 2256177). Natijada, bazaga kiritilgan kimyoviy birikmalar o‘xshash birikmalarni sintez qilishda, tuzilishini tavsiflashda taqdim etilgan ma’lumotlardan foydalanish imkonini bergan;
immobillangan ligandlar asosida olingan sorbentlar sanoat oqava suvlarini tozalashda “Olmaliq KMK” AJ korxonasida oqava suvlarni og‘ir metallardan tozalashda amaliyotga joriy etilgan. (“Olmaliq KMK” AJ korxonasining 2022 yil 27 avgustdagi AA-006907-son ma’lumotnomasi). Natijada, oqava suvlarni og‘ir metallardan ruxsat etilgan konsentratsiyasining o‘ndan bir ulushigacha samarali tozalashga imkon bergan.