Ганиева Шодия Азизовнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I.Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Фразеологик бирликларнинг синтагматик тадқиқи”, 10.00.01 – Ўзбек тили  (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2023.2.DSc/Fil540.
Илмий маслаҳатчи: Сайфуллайева Раъно Рауфовна, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Қўқон давлат педагогика институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Фарғона давлат университети, DSc.03/30.12.2019.Fil.05.02.
Расмий оппонентлар: Усмонова Ҳуринисо Шараповна, филология фанлари доктори, профессор; Каримов Суюн Амирович, филология фанлари доктори, профессор; Жўраева Бибиш Муҳсиновна, филология фанлари доктори, профессор;
Етакчи ташкилот: Андижон давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади ўзбек тилидаги лексик ва синтактик фразеологик бирликларнинг структур-семантик тузилиши, уларнинг нутқий қуршовдаги синтагматик воқеланишини ёритиш, фразеологик трансформация ҳамда фразеологик контаминация ҳодисасини очиб беришдан иборат.
III.Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
тил системасида лексик, синтактик бирликлардан фарқли ҳолда фразеологик бирликлар ажратилган, фраземанинг парадигмадаги семантик-структур ва нутқий қуршовдаги услубий-функсионал хусусиятлари, синтактик функсиялари аниқланиб, унинг категориал ҳамда грамматик маънолари очиб берилган;
лексик ва синтактик фразеологик бирликларнинг халқ маданияти, этник қиёфасини намоён қилувчи бутунлик, тилда тайёр ҳолда мавжуд бўлган яхлит, мураккаб таркибий қурилма сифатида барқарорлик ва ўзгарувчанлик, тўлиқ ва нотўлиқ бирикма эканлиги билан фарқланиши асосланган;
ўзбек тилидаги синтактик фразеологик бирликларнинг лисоний мақоми белгиланиб, бундай қурилмаларни шакллантиришда кўрсатиш ва сўроқ олмошлари, сўроқ юкламасининг вазифаси очиб берилган; ироник мазмун ифодаловчи дарак гап ҳамда риторик сўроқ гап шаклидаги моделлари аниқланган;
фразеологик бирликлар қуршови доирасида ўзбек тилидаги лексик ва фразеологик маъно ҳамкорлиги, лексик ва синтактик фразеологик бирликларнинг субект ва обект, макон ва замон валентлиги, уларда шарт, сабаб, натижа, мақсад мазмунини ифодаловчи шартланганлик муносабати очиб берилган;
ўзбек тилидаги фразеологик бирликларнинг нутқий қуршовда ўзгариши натижасида шаклланган ҳосила бирлик, хусусан, трансформантларнинг кенгайиш, торайиш, алмашиш ва аралаш типдаги шаклланиш усуллари белгилаб берилган; фразеологик контаминация ҳодисаси истеъмолга киритилиб, унинг вариантлилик, трансформация, синкретизм, конвергенсия каби бошқа ёндош ҳодисалардан фарқлари очиб берилган.
IV.Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Фразеологик бирликларнинг семантик табиати, уларнинг нутқий қуршовдаги синтагматик хусусиятларини тадқиқ этиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
лексик ва синтактик фразеологик бирликларнинг халқ маданияти, этник қиёфасини намоён қилувчи бутунлик сифатида тилда тайёр ҳолда мавжуд бўлган яхлит, мураккаб таркибий қурилма бўлиб, барқарорлик ва ўзгарувчанлик, тўлиқ ва нотўлиқ бирикма эканлиги билан фарқланиши асосланганлигига оид илмий-назарий хулосалардан Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Қорақалпогʻистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий-тадқиқот институти томонидан олиб борилган 2017-2020-йилларда бажарилган ФА-Ф1-ОО5 рақамли «Қорақалпоқ фолклоршунослиги ва адабиётшунослиги тарихини тадқиқ этиш» мавзусидаги фундаментал амалий лойиҳаларда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Қорақалпогʻистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий-тадқиқот институтининг 2023-йил 16-июндаги 258/1-сон маълумотномаси). Натижада қорақалпоқ фолклор материаллари мисолида барқарор бирликлар системасини ташкил этган лисоний бирликларнинг дифференсиал жиҳатлари, фразеологик бирликларнинг тургʻун бирикмалар системасидаги ўрни, бошқа қурилмалардан фарқли хусусиятлари қорақалпоқ фолклор манбалари орқали кўрсатилган, туркий халқлар маданий ҳаётини намоён этувчи барқарор бирликлар доирасида ўзига хос жиҳатлари билан фразеологик бирликлар ажратилган, фолклор манбалари орқали фразеологик бирликларнинг нутқий қуршовдаги бошқа бирликлар билан муносабати очиб берилган;
тил системасида лексик, синтактик бирликлардан фарқли ҳолда фразеологик бирликлар ажратилган, фраземанинг парадигмадаги семантик-структур ва нутқий қуршовдаги услубий-функсионал хусусиятлари, синтактик функсиялари аниқланиб, унинг категориал ҳамда грамматик маънолари очиб берилганлигига оид назарий хулосалардан Ўзбекистон давлат хореография академиясида бажарилган ФЗ-2019081663 рақамли «Ўзбек миллий рақс санъатини таргʻиб этишга багʻишланган веб-сайт ва мултимедиа маҳсулотлари тўпламини яратиш» мавзусидаги илмий-амалий лойиҳада фойдаланилган (Ўзбекистон давлат хореография академиясининг 2023-йил 10-майдаги 1/04-48-сон маълумотномаси). Натижада халқ миллий-маданий қиёфасини намоён этувчи фразеологик бирликлар, нутқ жараёнида воқеланиши ҳамда услубий-семантик хусусиятларни намоён этиш бўйича тавсиялар ишлаб чиқишга, «Хоразм рақс ҳаракатлари номларининг изоҳли лугʻати»ни яратишда услубий хусусиятга эга бўлган номловчи бирликларнинг семантик белгиларини очишга эришилган;
фразеологик бирликлар қуршови доирасида ўзбек тилидаги лексик ва фразеологик маъно ҳамкорлиги, лексик ва синтактик фразеологик бирликларнинг субект ва обект, макон ва замон валентлиги, уларда шарт, сабаб, натижа, мақсад мазмунини ифодаловчи шартланганлик муносабати очиб берилганлигига доир илмий хулосалардан Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2020-2022-йилларда бажарилган АМ – ФЗ – 201908172-рақамли “Ўзбек тилининг таълимий корпусини яратиш мавзусидаги амалий лойиҳада фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2023-йил 19-июндаги 04/1-1226-сон маълумотномаси). Натижада фразеологик бирликларнинг функсионал ва услубий хусусиятлари, уларнинг нутқ жараёнидаги синтагматик ўзига хосликларига доир материаллар бойитилган;
ўзбек тилидаги фразеологик бирликларнинг нутқий қуршовда ўзгариши натижасида шаклланган ҳосила бирлик, хусусан, трансформантларнинг кенгайиш, торайиш, алмашиш ва аралаш типдаги шаклланиш усуллари белгилаб берилганлигига оид хулосалардан Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида 2019-2022-йилларда бажарилган А-ОТ-2019-10-рақамли “Ўзбек тилида нейминг: меъёрий-ҳуқуқий асосларини яратиш” мавзусидаги амалий лойиҳада фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2023-йил 19-июндаги 04/1-1225-сон маълумотномаси). Натижада фраземаларнинг ўзига хос белгилари, уларнинг нутқий қуршовдаги намоён бўлишини ёритиб беришга доир материалларнинг мукаммаллашувига эришилган;
ўзбек тилидаги синтактик фразеологик бирликларнинг лисоний мақоми белгиланиб, бундай қурилмаларни шакллантиришда кўрсатиш ва сўроқ олмошлари, сўроқ юкламасининг вазифаси очиб берилган; ироник мазмун ифодаловчи дарак гап ҳамда риторик сўроқ гап шаклидаги моделлари аниқланганлигига оид хулосалардан Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси «Ўзбекистон» телерадиоканалининг «Бедорлик», «Ижод завқи», «Таълим ва тараққиёт», «Миллат ва маънавият» эшиттиришларининг ссенарийсини тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси «Ўзбекистон» телерадиоканалининг 2023-йил 10-майдаги ЎЗ–Р-1-72-сон маълумотномаси). Натижада радиодастурларда берилган мазкур илмий натижалар тингловчиларнинг фразеологик бирликларнинг услубий бўёқдорлигини намоён қилишга, уларнинг ўринли қўлланилишини таъминлашга хизмат қилган.