Тешабоев Дилмурод Рахмаджоновичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I.Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Ўзбек тилидаги эргаш гапли қўшма гапларнинг фалсафий тадқиқи”, 10.00.01 – Ўзбек тили  (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2022.4.DSc/Fil473.
Илмий маслаҳатчи: Мамажонов Алижон, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Фарғона давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Фарғона давлат университети, DSc.03/30.12.2019.Fil.05.02.
Расмий оппонентлар: Усмонова Ҳуринисо Шараповна, филология фанлари доктори, профессор; Раупова Лайло Раҳимовна, филология фанлари доктори, профессор; Жамолиддинова Дилноза Мирхожиддиновна, филология фанлари доктори, профессор;
Етакчи ташкилот: ЎзР ФА Ўзбек тили, адабийоти ва фолклори институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади ўзбек тилшунослигида эргаш гапли қўшма гапларга доир муаммоларни тадқиқ этиш, фалсафий, синергетик йондашув асосида уларнинг сҳизиқли ва носҳизиқли тараққийотини, эргаш гапли қўшма гапларнинг идрок жарайонида содир бўладиган ўзгаришларнинг илмий талқинини очиб беришдан иборат.
III.Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
тил сатҳида кенг қамровли синтактик лисоний бирлик сифатида ўрин тутган эргаш гапли қўшма гапларнинг лисоний табиати, шаклий-мазмуний хусусийатлари, мазмуний-синтактик тузилиши, таркибидаги монопредикатив бирликларнинг грамматик шакли, уларни шакллантирувсҳи воситалар ҳамда қўшма гап қисмлари орасидаги мазмуний муносабатларнинг ранг-баранглиги исботланган;
тобе-ҳокимлик (гипотактик) муносабати асосида шаклланувсҳи синтактик бирлик ҳисобланган эргаш гапли қўшма гаплар фалсафий йондашув асосида тавсифланиб, қўшма гапларнинг бу тури фалсафий категорийалар саналувсҳи предмет, белги, мазмун, шакл, айнанлик, зиддийат ва муносабат категорийалари, шунингдек, уларнинг мазмуний, мантиқий ва синтактик хусусийатлари осҳиб берилган;
тилимиздаги эргаш гапли қўшма гаплар системасига синергетик парадигма сифатида йондашилиб, уларни синергетик (носҳизиқли) тадқиқ этишнинг назарий асослари синергетик аспектда текширилиб, эргаш гапли қўшма гапларнинг синергетик флуктуацийа, бифуркацийа, полифуркацийа каби қонунлари асосида “эгри сҳизиқ” динамикаси бўйисҳа ҳаракатланиши, улардаги тобе-ҳоким муносабатидаги тартибнинг беқарор ҳолати, боғловсҳи грамматик воситаларнинг ўзгариши, барқарорликнинг беқарорликка, тартибнинг тартибсизлиликка ўтиши ва уларнинг диссипатив тизим эканлиги аниқланган;
тилнинг икки томонлама моҳийатига эга тил сатҳлари бирликларида кузатиладиган мазмуний қоришиқлик тушунсҳасининг моҳийати ва бу ҳодисанинг эргаш гапли қўшма гапларда намойон бўлиши аниқланиб, мазмуний қоришиқлик (синкретик) белгисига кўра эргаш гапли қўшма гаплардаги синкретик мазмуний муносабатларнинг турли грамматик воситалар билан юзага сҳиқиши ва мазмуний қоришиқ эргаш гапли қўшма гапларнинг семантик ва структур бегилари асосланган;
мазмуний қоришиқлик (синкретик) белгисига кўра, эргаш гапли қўшма гаплардаги синкретик мазмуний муносабатларнинг турли грамматик воситалар билан юзага сҳиқиши ва мазмуний қоришиқ эргаш гапли қўшма гапларнинг семантик ва структур бегилари далилланган.
IV.Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Ўзбек тилидаги эргаш гапли қўшма гапларнинг фалсафий тадқиқи бўйисҳа олинган илмий натижалар асосида:
тил сатҳида кенг қамровли синтактик лисоний бирлик сифатида ўрин тутган эргаш гапли қўшма гаплар бўйисҳа қилинган ишлар умумлаштирилиб, уларнинг лисоний табиати, шаклий-мазмуний хусусийатлари, эргаш гапли қўшма гапларнинг мазмуний-синтактик тузилиши, таркибидаги монопредикатив бирликларнинг грамматик шакли, уларни шакллантирувсҳи воситалар ҳамда қўшма гап қисмлари орасидаги мазмуний муносабатларнинг ранг-баранглиги лисоний далиллар, илмий натижалар, назарий қарашлардан Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академийаси Қорақалпоғистон гуманитар фанлар илмий тадқиқот институти 2012-2016-йилларда бажарилган ХТ-Ф2-011-рақамли “Қорақалпоқ тилини ўқитишни такомиллаштиришнинг назарий-услубий асосларини комплекс тадқиқ этиш ва консепсийасини ишлаб сҳиқиш” мавзусидаги ва “Ҳозирги қорақалпоқ тилида функсионал сўз йасалиши” мавзусидаги фундаментал илмий лойиҳасини бажаришда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академийаси Қорақалпоғистон гуманитар фанлар илмий тадқиқот институти 2023-йил 04-майдаги 208/1-сон маълумотномаси) Натижада диссертацийа материаллари туркий тиллар, хусусан, ўзбек ва қорақалпоқ тилларининг диахроник ва синхроник аспектини белгилашда, тилларнинг ўрганилиш тарихи ва тараққийот йўлини йоритишда асосли ва тизимли хулосалар сҳиқаришга йордам берган;
тобе-ҳокимлик (гипотактик) муносабати асосида шаклланувсҳи синтактик бирлик ҳисобланган эргаш гапли қўшма гаплар фалсафий йондашув асосида тавсифланди; қўшма гапларнинг бу тури фалсафий категорийалар саналувсҳи предмет, белги, мазмун, шакл, айнанлик, зиддийат ва муносабат категорийалари, шунингдек, уларнинг мазмуний, мантиқий ва синтактик хусусийатлари Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академийаси Қорақалпоғистон гуманитар фанлар илмий тадқиқот институтида 2012-2016-йилларда бажарилган ФА-043429-рақамли “Қорақалпоқ фолклори ва адабийоти жанрларининг назарий масалаларини тадқиқ этиш” мавзусидаги фундаментал илмий лойиҳада фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академийаси Қорақалпоғистон гуманитар фанлар илмий тадқиқот институти 2023-йил 04-майдаги 209/1-сон маълумотномаси). Натижада лойиҳаларнинг илмий-назарий, илмий-амалий аҳамийати ортган;
тилимиздаги эргаш гапли қўшма гаплар системасига синергетик парадигма сифатида йондашилиб, уларни синергетик (носҳизиқли) тадқиқ этишнинг назарий асослари синергетик аспектда текширилди; эргаш гапли қўшма гапларнинг синергетик флуктуацийа, бифуркацийа, полифуркацийа каби қонунлари асосида “эгри сҳизиқ” динамикаси бўйисҳа ҳаракатланиши, улардаги тобе-ҳоким муносабатидаги тартибнинг беқарор ҳолати, боғловсҳи грамматик воситаларнинг ўзгариши, барқарорликнинг беқарорликка, тартибнинг тартибсизлиликка ўтиши ва уларнинг диссипатив тизим эканлиги аниқ лисоний далиллар хусусидаги тадқиқот натижаларидан Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академийаси Қорақалпоғистон гуманитар фанлар илмий тадқиқот институтида 2012-2016-йилларда бажарилган ФА-А1-Г007-рақамли “Қорақалпоқ нақл-мақоллари лингвистик тадқиқот обекти сифатида” мавзусидаги амалий тадқиқот лойиҳасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академийаси Қорақалпоғистон гуманитар фанлар илмий тадқиқот институти 2023-йил 22-майдаги 225/1-сон маълумотномаси). Натижада лойиҳаларнинг илмий-назарий, илмий-амалий аҳамийати ортган;
тилнинг икки томонлама моҳийатига эга тил сатҳлари бирликларида кузатиладиган мазмуний қоришиқлик тушунсҳасининг моҳийати ва бу ҳодисанинг эргаш гапли қўшма гапларда намойон бўлиши аниқланган; мазмуний қоришиқлик (синкретик) белгисига кўра эргаш гапли қўшма гаплар таснифланиб, улардаги синкретик мазмуний муносабатларнинг турли грамматик воситалар билан юзага сҳиқиши ва мазмуний қоришиқ эргаш гапли қўшма гапларнинг семантик ва структур бегилари бўйисҳа берилган хулоса ва тавсийалардан “Лингвопоетика асослари” дарслигини таййорлашда фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2022-йил 22-августдаги 284-сон буйруғига асосан Фарғона давлат университетининг 2022-йил 23-декабрдаги 586-сон буйруғи билан берилган 342-006 рақамли маълумотнома). Натижада эргаш гапли қўшма гапларга оид фикр-мулоҳазалар дарслик материалларининг илмий далиллар билан бойишига хизмат қилган;
эргаш гапли қўшма гапларнинг фалсафий-синергетик категорийа сифатидаги белги хусусийатлари, синтактик бирликларни ташкил этган қисмлар ва уларнинг семантик-структур тавсифи, эргаш гапли қўшма гапларни фалсафий ва синергетик категорийа сифатида ўрганиш масалаларига доир илмий хулоса ва тавсийаларидан “Матн тилшунослиги” номли дарсликни таййорлашда фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2021-йил 31-майдаги 237-сон буйруғига асосан 237-317- рақамли маълумотнома). Натижада дарсликнинг асосий қисми илмий-назарий жиҳатдан мукаммаллашган;
мазмуний қоришиқлик (синкретик) белгисига кўра, эргаш гапли қўшма гаплар таснифланиб, улардаги синкретик мазмуний муносабатларнинг турли грамматик воситалар билан юзага сҳиқиши ва мазмуний қоришиқ эргаш гапли қўшма гапларнинг семантик ва структур бегилари бўйисҳа берилган хулоса ва тавсийалардан Маънавийат ва маърифат маркази вилойат бўлими томонидан вилойат шаҳар-туманлари бўйлаб ташкил этилган маънавий-маърифий тадбирлар ссенарийларини таййорлашда, шунингдек, йошлар ўртасида илм-фанга муҳаббат уйғотиш, уларни илмий изланишлар олиб боришга рағбатлантириш, айниқса, униб-ўсиб келайотган йош авлодни она тилига сҳексиз ҳурмат ва садоқат билан тарбийалашни кўзда тутган усҳрашув ва мулоқотларда кенг фойдаланилди (Республика маънавийат ва маърифат маркази Фарғона вилойати бўлимининг 2023-йил 01-майдаги 189-сон маълумотномаси). Натижада маънавий-маърифий тадбирлар ссенарийларда берилган мазкур илмий натижалар усҳрашув ва мулоқотларнинг илмийлиги ҳамда омабоплигини оширишга хизмат қилган.