Vixrov Igor` Petrovichning
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «O‘zbekiston Respublikasi sog‘liqni saqlash tizimida katta ma’lumotlar va sun’iy intellekt texnologiyalaridan foydalanishni optimallashtirish», 14.00.33 – Jamiyat salomatligi. Sog‘liqni saqlashda menejment (tibbiyot fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2022.2.PhD/Tib2934.
Ilmiy rahbar: Abduraximov Zoxid Abduvasikovich, tibbiyot fanlari doktori.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Toshkent pediatriya tibbiyot instituti
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa (muassasalar) nomi, IK raqami: Tibbiyot xodimlarining kasbiy malakasini rivojlantirish markazi, DSc.04/30.12.2019.Tib.31.01.
Rasmiy opponentlar: Rizaev Jasur Alimdjanovich, tibbiyot fanlari doktori, professor; Xamraev Atadjan Karimovich, tibbiyot fanlari doktori, dotsent.
Yetakchi tashkilot nomi: Bolgariya tibbiyot universiteti.
Dissertatsiyaning yo‘nalishi: amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi sog‘liqni saqlashda katta ma’lumotlar va sun’iy intellekt texnologiyalaridan foydalanishni optimallashtirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chikishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
sog‘liqni saqlash sohasida katta ma’lumot texnologiyalaridan foydalanishda, patsientlarning raqamli aksini yaratish va tahlil etish  orqali sog‘liqni saqlash va raqamli profilaktika (Digital Prevention) ilovalarini dasturiy ta’minotlarini ishlab chiqish optimallashtirilgan;
kasallik belgi va xususiyatlarini simptom shaklida yig‘ilgan  ko‘rinishidagi elektron ma’lumotlarning sun’iy ravishda yaratilgan kombinatsiyasida klassik mashinaviy (Machine Learning)  va chuqur o‘qitish (Deep Learning ) algoritmlarini qo‘llash  imkoniyatlari asoslangan;
neyron tarmoqlariga asoslangan sun’iy intellektning (Artificial Intelligence) eksperimental modeli  Covid-19 bilan o‘tkir respirator kasalliklarni differensial diagnostikasida  klassik mashinaviy o‘qitish usullariga nisbatan (80%) yuqori aniqlik (95%) bilan tashxis qo‘yish imkoni asoslab berilgan;
ilk bor,  raqamli texnologiya va su`niy intellektga asoslanib markazlashtirilgan  kuzatish tizimidan (Centralised Contact Traicing System)   foydalanishda Covid-19   kontaktlilarga  pandemiya davrida  shaxsiylashtirilgan karantin tadbirlarining joriy qilish samaradorligi isbotlangan.            
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi:                    
Toshkent pediatriya tibbiyot institutning ekspert kengashining 2023 yil 10 iyuldagi 03/64-son xulosasiga ko‘ra (Toshkent pediatriya tibbiyot instituti tomonidan ilmiy yangiliklarni boshqa sog‘liqni saqlash muassasalariga joriy etish bo‘yicha Sog‘liqni saqlash vazirligiga 08.04.2022y., №03/686-sonli xat yuborilgan):
birinchi ilmiy yangilik: sog‘liqni saqlash sohasida katta ma’lumot texnologiyalaridan foydalanishda, patsientlarning raqamli aksini yaratish va tahlil etish  orqali sog‘liqni saqlash va raqamli profilaktika (Digital Prevention) ilovalarini dasturiy ta’minotlarini ishlab chiqish optimallashtirilgan. Ilmiy yangilikning amaliyotga joriy qilinishi: O‘zbekiston vrachlar assosiasiyasi bo‘yicha 25.02.2022 yildagi 10-sonli buyruq hamda Toshkent Davlat stomatologiya institutining klinikasi bo‘yicha 18.02.2022 yildagi 13-sonli buyruq bilan amaliyotiga joriy etilgan. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi quyidagilardan iborat: Telegram kanal asosida jamoat fikrini o‘rganish uchun tuzilgan so‘rovnoma natijalarini o‘rganishda Katta Ma’lumotlar (Big Data) texnologiyasini qo‘llash, shuningdek 8 usulda tana vazni indeksini va 4 usulda kunlik kaloriya ehtiyojini avtomatlashtirilgan tarzda baholovchi Telegram botni qo‘llash kabi amaliyotga tadbiq etilgan texnologiyalar o‘zlarining yuqori samaradorligini ko‘rsatdi. Pandemiya sharoitida aholining turli xil xulq-atvor aspektlarini o‘rganish uchun Telegram kanallarni qo‘llash usuli taqdim etildi. Foydalanuvchilar uchun Telegram botlar orqali o‘zlarining tana vazni indeksi va kunlik kaloriyaviy ehtiyojlari haqida onlayn ma’lumot olish imkoniyati taqdim etildi. Har bir foydalanuvchiga o‘zining tana vazni indeksi (8 usulda) va kunlik kaloriyaviy ehtiyoji (4 usulda) haqidagi ma’lumotlarni bilib olishlari ta’minlandi. Raqamli texnologiyalar yordamida sog‘lom turmush tarzini amalga oshirish (kunlik kaloriyaviy ehtiyoj kalkulyatori yordamida tana vazni indeksini normallashtirish) uchun asoslangan mexanizmlar taqdim etildi va foydalanuvchilarning amallari asoslandi. Sog‘liqni saqlash sohasida Katta Ma’lumotlar (Big Data) texnologiyasini qo‘llashning imkoniyatlari ko‘rsatib berildi. Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: yuqoridagi ma’lumotlarni inobatga olganda, bevosita tibbiy xodimlar ishtirokiga ehtiyoj bo‘lmagani bois so‘rovnomaning bir ishtirokchisi uchun xarajat 90% dan ortiq miqdorda kamaydi va bu xarajat xar yil kamayib bormoqda. Misol uchun, tibbiyot sohasida ta’lim olgan so‘rovnoma o‘tkazuvchi bir xodimga 100 ta so‘rov o‘tkazishi uchun mehnat haqi hamda qog‘oz va kanselyariya buyumlari kabi barcha xarajatlarni hisobga olganda umumiy hisobda xarajatlar tahminan 3 million so‘mni tashkil etadi. Chat-bot esa huddi shu miqdordagi xarajatlar evaziga yuz minglab foydalanuvchilarning ma’lumotlarini qabul qila oladi. Bu yuqumli bo‘lmagan surunkali kasalliklar profilaktikasi va sog‘lom turmush tarzini amalga oshirish uchun onlayn so‘rovnomalarning tan narxini sezilarli darajada kamaytiradi. Xulosa: Innovatsiyalar samaradorligini baholashga bo‘lgan sifatli yondashuv ularni joriy etishdan oldin yoki ularning ilk bosqichlarida olinadigan natijalarning qo‘yilgan vazifalarga qanchalik to‘g‘ri kelishini aniqlashga yordam beradi. Raqamli yoki mobil profilaktika kabi raqamli innovatsiyalarni joriy etish kelgusi istiqbolda sog‘liqni saqlsh tizimida, ish vaqtini unumli sarflashda, ilmiy va muhim ijtimoiy loyihalar doirasida shaffoflik va hujjatlar nazoratini ta’minlashda, vaqt bilan hamnafas bo‘lgan ijtimoiy tashkilotlar imijini qo‘llab quvvatlashda uzoq muddatli ijobiy o‘zgarishlarga olib keladi. Ishlab chiqilgan Telegram botlarni qo‘llashda xarajatlar qisqarishi bitta offlayn ishlovchi intervyuchiga 3 million so‘mni tashkil etadi.
ikkinchi ilmiy yangilik: kasallik belgi va xususiyatlarini simptom shaklida yig‘ilgan  ko‘rinishidagi elektron ma’lumotlarning sun’iy ravishda yaratilgan kombinatsiyasida klassik mashinaviy (Machine Learning)  va chuqur o‘qitish (Deep Learning ) algoritmlarini qo‘llash  imkoniyatlari asoslangan. Ilmiy yangilikning amaliyotga joriy qilinishi: O‘zbekiston vrachlar assosiasiyasi bo‘yicha 25.02.2022 yildagi 10-sonli buyruq hamda Toshkent Davlat stomatologiya institutining klinikasi bo‘yicha 18.02.2022 yildagi 13-sonli buyruq bilan amaliyotiga joriy etilgan. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi quyidagilardan iborat: Yurak qon-tomir kasalliklari va qandli diabetning 2-turining 10 yillik xavfini avtomatlashgan tarzda aniqlovchi Telegram botlar amaliyotga tadbiq etildi va o‘zining yuqori samaradorligini ko‘rsatdi. Har bir foydalanuvchiga yurak qon-tomir kasalliklari va qandli diabetning 2-turi rivojlanishining 10 yillik xavfi haqida onlayn ma’lumot, shuningdek JSST tavsiyalari asosida kelgusi profilaktika bo‘yicha tavsiyalar qabul qilish imkoniyati taqdim etildi. Tibbiyot xodimlari va tadqiqotchilar uchun so‘rov bo‘yicha ma’lum bir hudud aholisining yuqumli bo‘lmagan surunkali kasalliklarning 10 yillik xavfini aniqlash uchun ishlab chiqilgan Telegram botlardan fiydalanish imkoniyati ta’minlandi. Raqamli texnologiyalar yordamida sog‘lom turmush tarzini amalga oshirish uchun asoslangan mexanizmlar taqdim etildi va foydalanuvchilarning amallari asoslandi, bu esa yuqumli bo‘lmagan surunkali kasalliklar tarqalishining kamayishiga olib keladi. Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: Elektron so‘rovnomani o‘tkazish uchun sarflanadigan xarajatlar iqtisodini baholash uchun, bir haftada 30 ta odam qatnashadi va har biriga 5 ta so‘rovnoma beriladi deb hisoblaymiz. Bitta A4 qog‘oziga tahminan 7 ta savolni sig‘dirsa bo‘ladi. 5 ta so‘rovnomada umumiy hisobda 56 ta savol bo‘lsa, bitta odamning so‘rovnomasi uchun 8 ta A4 qog‘ozi kerak bo‘ladi. Har bir varoq faqat bir marta ishlatiladi va 1 yil davomida bitta so‘rov ishtirokchisi uchun 8 ta varoq ishlatiladi. Yil davomida natijalarni qayta ishlash uchun soatiga 795 mehnat sarflanadi. 8 soatlik kun tartibida bu 100 ish kunida amalga oshiriladi. Bu holda menejerning ish haqi: oyiga 3 million yoki yiliga 36 million. Elektron ma’lumotlar bazalari va so‘rovlar tizimi joriy etilgandan so‘ng menejerning ish haqi tenglashtiriladi: Ennm = IHmen1 – IHmen 2; Ennm = 36 mln – 11 mln = 25 mln So‘m; Xulosa: ijtimoiy tarmoqlar orqali yurak-qon tomir kasalliklari profilaktikasi (SCORE) va 2-toifa diabet mellitus (FINDRISC) telegrammalaridan foydalangan holda "xatlov" turidagi milliy so‘rovlarni o‘tkazishda 1 mutaxassis uchun ish haqi va so‘rov bo‘yicha tegishli moddiy xarajatlar 25 mln So‘mni tashkil etadi.
uchinchi ilmiy yangilik: neyron tarmoqlariga asoslangan sun’iy intellektning (Artificial Intelligence) eksperimental modeli  Covid-19 bilan o‘tkir respirator kasalliklarni differensial diagnostikasida  klassik mashinaviy o‘qitish usullariga nisbatan (80%) yuqori aniqlik (95%) bilan tashxis qo‘yish imkoni asoslab berilgan. Ilmiy yangilikning amaliyotga joriy qilinishi: O‘zbekiston vrachlar assosiasiyasi bo‘yicha 25.02.2022 yildagi 10-sonli buyruq hamda Toshkent Davlat stomatologiya institutining klinikasi bo‘yicha 18.02.2022 yildagi 13-sonli buyruq bilan amaliyotiga joriy etilgan. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi quyidagilardan iborat: epidemiologik vaziyatlar yuzaga kelganda, sun’iy intellektga yordam berish bo‘yicha tibbiy qarorlarni qabul qilishni qo‘llab-quvvatlash uchun ishlab chiqilgan tizim foydalanuvchilarga o‘zlarini izolyasiya qilish yoki tez yordam chaqirish to‘g‘risida mustaqil qaror qabul qilish imkoniyatini beradi. Shunday qilib, 95% dan ortiq aniqlik bilan ishlab chiqilgan KOVID-19 Checker telegrammasi sog‘lom odam, gripp, shamollash va KOVID-19 o‘rtasida differensial tashxis qo‘yadi. Shu jumladan, tashkiliy-profilaktika tadbirlarining keyingi taktikasi bo‘yicha tegishli tavsiyalar beradi. Shu munosabat bilan mavjud inson va materal-texnik resurslarni chiqarish orqali epidemiologik vaziyat yaxshilanadi va favqulodda va yuqumli xizmatlarning samaradorligi oshadi. Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: 2020-2021 yillarda KOVID-19 pandemiyasi davrida o‘rtacha og‘irlikdagi bitta bemorni davolash xarajatlari quyidagi raqamlarni tashkil etdi: 32,3 mln. So‘m (3200 dollar)) va reanimatsiyada bo‘lgan 64,4 mln. So‘m (6300 dollar)). Pandemiyaning boshida ijobiy PSR testiga ega bo‘lgan barcha odamlar tegishli maxsus klinikalarda aniqlandi va faqat ma’lum vaqt va tajribadan so‘ng bemorlarni davolash masalalariga individual yondashila boshlandi. Bundan tashqari, qo‘ng‘iroq markazining ishi ham etarlicha Yuklangan va bemorlar qo‘ng‘iroq markaziga kira olmaydigan holatlar bo‘lgan. KOVID-19 CHECKER-dan foydalangan holda, bemor birinchi navbatda o‘z tashxisini 95% dan yuqori aniqlik bilan bilish imkoniyatiga ega bo‘ldi, ikkinchidan, keyingi taktika bo‘yicha tavsiyalar oldi. Shunday qilib, o‘z-o‘zini diagnostika qilish tufayli bemorlarni davolash xarajatlari sezilarli darajada kamaydi. Va agar 1 mutaxassis uchun Call-markazni moliyalashtirish xarajatlarini hisoblasa, o‘rtacha ish haqi oyiga 5 mln So‘mni tashkil etadi, unda tejash oyiga o‘rtacha 100 mln So‘mni tashkil etadi (20 mutaxassis*5 mln So‘m). Xulosa: epidemiologik vaziyatlar yuzaga kelganda, mutaxassislarni oyiga 100 mln So‘mgacha bo‘lgan miqdorda KOVID-19 CHECKER sifatida tibbiy qaror qabul qilishni qo‘llab-quvvatlash tizimiga almashtirish orqali Call-markazlarning mutaxassisliklarini tejash imkoniyati paydo bo‘ldi.
to‘rtinchi ilmiy yangilik: ilk bor,  raqamli texnologiya va su`niy intellektga asoslanib markazlashtirilgan  kuzatish tizimidan (Centralised Contact Traicing System)   foydalanishda Covid-19   kontaktlilarga  pandemiya davrida  shaxsiylashtirilgan karantin tadbirlarining joriy qilish samaradorligi isbotlangan. Ilmiy yangilikning amaliyotga joriy qilinishi: O‘zbekiston vrachlar assosiasiyasi bo‘yicha 25.02.2022 yildagi 10-sonli buyruq hamda Toshkent Davlat stomatologiya institutining klinikasi bo‘yicha 18.02.2022 yildagi 13-sonli buyruq bilan amaliyotiga joriy etilgan. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi quyidagilardan iborat: KOVID-19 da kontaktlarni markazlashtirilgan kuzatish usulini joriy etish natijasida muassasada, o‘zini izolyasiya qilishda, kasalxonada yoki boshqa sabablarga ko‘ra o‘tkazib yuborilgan xodimlar soni bo‘yicha aniq onlayn statistika aniqlanadi. Shuningdek, ushbu usul KOVID-19 manbasini aniqlash holatlarini sanitariya-epidemiologik tekshiruvlarni kontaktning yo‘nalishini va uning aqlli tarmoqdagi boshqa xodimlar bilan aloqalarini kuzatish orqali amalga oshirishga imkon beradi. Shundan so‘ng, o‘z-o‘zini izolyasiya qilish va yangi kasalliklarning holatlarini nazorat qilish uchun bemor bilan aloqada bo‘lgan shaxslarni kuzatish mumkin bo‘ladi. Bundan tashqari, epidemiologik vaziyat to‘g‘risida qaror qabul qiluvchilarni alohida tashkilotda onlayn tarzda xabardor qilish amalga oshiriladi.  Shunday qilib, KOVID-19 tarqalishi va uning oqibatlari xavfi o‘z-o‘zini izolyasiya qilish, tashrif buyurish yoki kasalxonaga yotqizishni oldini olish to‘g‘risida darhol qaror qabul qilish bilan bog‘liq. Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: O‘zbekiston Respublikasida KOVID-19 davrida karantin tadbirlari davrida kichik biznes sektoridagi xalqaro mehnat tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, 2020 yil aprel-may oylarida karantin sharoitida kichik korxonalarning 55 foizi va mikrofirmalarning 60 foizi o‘z faoliyatini butunlay to‘xtatdi. Natijada, KOVID-19ning iqtisodiy faoliyat, daromad va bandlikka salbiy ta’sirining yarmidan ko‘pi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sirlar (to‘g‘ridan-to‘g‘ri inqiroz hodisalarining birinchi to‘lqini) emas, balki bilvosita ta’sirlar (inqiroz hodisalarining ikkinchi, uchinchi va to‘rtinchi to‘lqinlari) tufayli yuzaga keldi. Kontaktlarni markazlashtirilgan kuzatishning ishlab chiqilgan usuli va alohida tashkilotda karantin choralaridan moslashtirilgan foydalanish holatlarida nimani minimallashtirish mumkin. O‘rtacha, shaxsiylashtirilgan karantindan tejash korxona yalpi daromadining kamida 50 foizini tashkil qilishi mumkin. Xulosa: KOVID-19da kontaktlarni markazlashtirilgan tarzda kuzatish usulidan foydalanish pandemiya davrida nuqtali karantin tadbirlarining samaradorligini sezilarli darajada oshirishi mumkin. Izolyasiya to‘g‘risida qaror har bir alohida holat uchun qabul qilinganligi va yuqtirgan odamning barcha aloqalari kuzatilganligi sababli, bu har bir alohida holatga shaxsiylashtirilgan tarzda yondashishga imkon beradi va shu bilan birga tashkilotning to‘liq faoliyati va iqtisodiy samaradorligini saqlaydi.