Вихров Игорь Петровичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш тизимида катта маълумотлар ва сунъий интеллект технологияларидан фойдаланишни оптималлаштириш», 14.00.33 – Жамият саломатлиги. Соғлиқни сақлашда менежмент (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2022.2.PhD/Tib2934.
Илмий раҳбар: Абдурахимов Зохид Абдувасикович, тиббиёт фанлари доктори.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент педиатрия тиббиёт институти
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тиббиёт ходимларининг касбий малакасини ривожлантириш маркази, DSc.04/30.12.2019.Tib.31.01.
Расмий оппонентлар: Ризаев Жасур Алимджанович, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Хамраев Атаджан Каримович, тиббиёт фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот номи: Болгария тиббиёт университети.
Диссертациянинг йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади соғлиқни сақлашда катта маълумотлар ва сунъий интеллект технологияларидан фойдаланишни оптималлаштириш бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
соғлиқни сақлаш соҳасида катта маълумот технологияларидан фойдаланишда, пациентларнинг рақамли аксини яратиш ва таҳлил этиш  орқали соғлиқни сақлаш ва рақамли профилактика (Digital Prevention) иловаларини дастурий таъминотларини ишлаб чиқиш оптималлаштирилган;
касаллик белги ва хусусиятларини симптом шаклида йиғилган  кўринишидаги электрон маълумотларнинг сунъий равишда яратилган комбинациясида классик машинавий (Machine Learning)  ва чуқур ўқитиш (Deep Learning ) алгоритмларини қўллаш  имкониятлари асосланган;
нейрон тармоқларига асосланган сунъий интеллектнинг (Artificial Intelligence) экспериментал модели  Covid-19 билан ўткир респиратор касалликларни дифференциал диагностикасида  классик машинавий ўқитиш усулларига нисбатан (80%) юқори аниқлик (95%) билан ташхис қўйиш имкони асослаб берилган;
илк бор,  рақамли технология ва суьний интеллектга асосланиб марказлаштирилган  кузатиш тизимидан (Centralised Contact Traicing System)   фойдаланишда Covid-19   контактлиларга  пандемия даврида  шахсийлаштирилган карантин тадбирларининг жорий қилиш самарадорлиги исботланган.            
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:                    
Тошкент педиатрия тиббиёт институтнинг эксперт кенгашининг 2023 йил 10 июлдаги 03/64-сон хулосасига кўра (Тошкент педиатрия тиббиёт институти томонидан илмий янгиликларни бошқа соғлиқни сақлаш муассасаларига жорий этиш бўйича Соғлиқни сақлаш вазирлигига 08.04.2022й., №03/686-сонли хат юборилган):
биринчи илмий янгилик: соғлиқни сақлаш соҳасида катта маълумот технологияларидан фойдаланишда, пациентларнинг рақамли аксини яратиш ва таҳлил этиш  орқали соғлиқни сақлаш ва рақамли профилактика (Digital Prevention) иловаларини дастурий таъминотларини ишлаб чиқиш оптималлаштирилган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Ўзбекистон врачлар ассосиасияси бўйича 25.02.2022 йилдаги 10-сонли буйруқ ҳамда Тошкент Давлат стоматология институтининг клиникаси бўйича 18.02.2022 йилдаги 13-сонли буйруқ билан амалиётига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: Telegram канал асосида жамоат фикрини ўрганиш учун тузилган сўровнома натижаларини ўрганишда Катта Маълумотлар (Big Data) технологиясини қўллаш, шунингдек 8 усулда тана вазни индексини ва 4 усулда кунлик калория еҳтиёжини автоматлаштирилган тарзда баҳоловчи Telegram ботни қўллаш каби амалиётга тадбиқ этилган технологиялар ўзларининг юқори самарадорлигини кўрсатди. Пандемия шароитида аҳолининг турли хил хулқ-атвор аспектларини ўрганиш учун Telegram каналларни қўллаш усули тақдим етилди. Фойдаланувчилар учун Telegram ботлар орқали ўзларининг тана вазни индекси ва кунлик калориявий еҳтиёжлари ҳақида онлайн маълумот олиш имконияти тақдим етилди. Ҳар бир фойдаланувчига ўзининг тана вазни индекси (8 усулда) ва кунлик калориявий еҳтиёжи (4 усулда) ҳақидаги маълумотларни билиб олишлари таъминланди. Рақамли технологиялар ёрдамида соғлом турмуш тарзини амалга ошириш (кунлик калориявий еҳтиёж калкулятори ёрдамида тана вазни индексини нормаллаштириш) учун асосланган механизмлар тақдим етилди ва фойдаланувчиларнинг амаллари асосланди. Соғлиқни сақлаш соҳасида Катта Маълумотлар (Big Data) технологиясини қўллашнинг имкониятлари кўрсатиб берилди. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: юқоридаги маълумотларни инобатга олганда, бевосита тиббий ходимлар иштирокига еҳтиёж бўлмагани боис сўровноманинг бир иштирокчиси учун харажат 90% дан ортиқ миқдорда камайди ва бу харажат хар йил камайиб бормоқда. Мисол учун, тиббиёт соҳасида таълим олган сўровнома ўтказувчи бир ходимга 100 та сўров ўтказиши учун меҳнат ҳақи ҳамда қоғоз ва канселярия буюмлари каби барча харажатларни ҳисобга олганда умумий ҳисобда харажатлар таҳминан 3 миллион сўмни ташкил этади. Чат-бот еса ҳудди шу миқдордаги харажатлар евазига юз минглаб фойдаланувчиларнинг маълумотларини қабул қила олади. Бу юқумли бўлмаган сурункали касалликлар профилактикаси ва соғлом турмуш тарзини амалга ошириш учун онлайн сўровномаларнинг тан нархини сезиларли даражада камайтиради. Хулоса: Инновациялар самарадорлигини баҳолашга бўлган сифатли ёндашув уларни жорий этишдан олдин ёки уларнинг илк босқичларида олинадиган натижаларнинг қўйилган вазифаларга қанчалик тўғри келишини аниқлашга ёрдам беради. Рақамли ёки мобил профилактика каби рақамли инновацияларни жорий этиш келгуси истиқболда соғлиқни сақлш тизимида, иш вақтини унумли сарфлашда, илмий ва муҳим ижтимоий лойиҳалар доирасида шаффофлик ва ҳужжатлар назоратини таъминлашда, вақт билан ҳамнафас бўлган ижтимоий ташкилотлар имижини қўллаб қувватлашда узоқ муддатли ижобий ўзгаришларга олиб келади. Ишлаб чиқилган Telegram ботларни қўллашда харажатлар қисқариши битта оффлайн ишловчи интервючига 3 миллион сўмни ташкил этади.
иккинчи илмий янгилик: касаллик белги ва хусусиятларини симптом шаклида йиғилган  кўринишидаги электрон маълумотларнинг сунъий равишда яратилган комбинациясида классик машинавий (Machine Learning)  ва чуқур ўқитиш (Deep Learning ) алгоритмларини қўллаш  имкониятлари асосланган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Ўзбекистон врачлар ассосиасияси бўйича 25.02.2022 йилдаги 10-сонли буйруқ ҳамда Тошкент Давлат стоматология институтининг клиникаси бўйича 18.02.2022 йилдаги 13-сонли буйруқ билан амалиётига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: Юрак қон-томир касалликлари ва қандли диабетнинг 2-турининг 10 йиллик хавфини автоматлашган тарзда аниқловчи Telegram ботлар амалиётга тадбиқ етилди ва ўзининг юқори самарадорлигини кўрсатди. Ҳар бир фойдаланувчига юрак қон-томир касалликлари ва қандли диабетнинг 2-тури ривожланишининг 10 йиллик хавфи ҳақида онлайн маълумот, шунингдек ЖССТ тавсиялари асосида келгуси профилактика бўйича тавсиялар қабул қилиш имконияти тақдим етилди. Тиббиёт ходимлари ва тадқиқотчилар учун сўров бўйича маълум бир ҳудуд аҳолисининг юқумли бўлмаган сурункали касалликларнинг 10 йиллик хавфини аниқлаш учун ишлаб чиқилган Telegram ботлардан фийдаланиш имконияти таъминланди. Рақамли технологиялар ёрдамида соғлом турмуш тарзини амалга ошириш учун асосланган механизмлар тақдим етилди ва фойдаланувчиларнинг амаллари асосланди, бу еса юқумли бўлмаган сурункали касалликлар тарқалишининг камайишига олиб келади. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: Электрон сўровномани ўтказиш учун сарфланадиган харажатлар иқтисодини баҳолаш учун, бир ҳафтада 30 та одам қатнашади ва ҳар бирига 5 та сўровнома берилади деб ҳисоблаймиз. Битта А4 қоғозига таҳминан 7 та саволни сиғдирса бўлади. 5 та сўровномада умумий ҳисобда 56 та савол бўлса, битта одамнинг сўровномаси учун 8 та А4 қоғози керак бўлади. Ҳар бир вароқ фақат бир marta ишлатилади ва 1 йил давомида битта сўров иштирокчиси учун 8 та вароқ ишлатилади. Йил давомида натижаларни қайта ишлаш учун соатига 795 меҳнат сарфланади. 8 соатлик кун тартибида бу 100 иш кунида амалга оширилади. Бу ҳолда менежернинг иш ҳақи: ойига 3 million ёки йилига 36 million. Электрон маълумотлар базалари ва сўровлар тизими жорий этилгандан сўнг менежернинг иш ҳақи тенглаштирилади: Еnnм = ИҲмен1 – ИҲмен 2; Еnnм = 36 млн – 11 млн = 25 млн Сўм; Хулоса: ижтимоий тармоқлар орқали юрак-қон томир касалликлари профилактикаси (SCORE) ва 2-тоифа диабет mellitus (FINDRISC) телеграммаларидан фойдаланган ҳолда "хатлов" туридаги миллий сўровларни ўтказишда 1 мутахассис учун иш ҳақи ва сўров бўйича тегишли моддий харажатлар 25 млн Сўмни ташкил этади.
учинчи илмий янгилик: нейрон тармоқларига асосланган сунъий интеллектнинг (Artificial Intelligence) экспериментал модели  Covid-19 билан ўткир респиратор касалликларни дифференциал диагностикасида  классик машинавий ўқитиш усулларига нисбатан (80%) юқори аниқлик (95%) билан ташхис қўйиш имкони асослаб берилган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Ўзбекистон врачлар ассосиасияси бўйича 25.02.2022 йилдаги 10-сонли буйруқ ҳамда Тошкент Давлат стоматология институтининг клиникаси бўйича 18.02.2022 йилдаги 13-сонли буйруқ билан амалиётига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: эпидемиологик вазиятлар юзага келганда, сунъий интеллектга ёрдам бериш бўйича тиббий қарорларни қабул қилишни қўллаб-қувватлаш учун ишлаб чиқилган тизим фойдаланувчиларга ўзларини изоляция қилиш ёки тез ёрдам чақириш тўғрисида мустақил қарор қабул қилиш имкониятини беради. Шундай қилиб, 95% дан ортиқ аниқлик билан ишлаб чиқилган КОВИД-19 Checker телеграммаси соғлом одам, грипп, шамоллаш ва КОВИД-19 ўртасида дифференциал ташхис қўяди. Шу жумладан, ташкилий-профилактика тадбирларининг кейинги тактикаси бўйича тегишли тавсиялар беради. Шу муносабат билан мавжуд инсон ва матерал-техник ресурсларни чиқариш орқали эпидемиологик вазият яхшиланади ва фавқулодда ва юқумли хизматларнинг самарадорлиги ошади. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: 2020-2021 йилларда КОВИД-19 пандемияси даврида ўртача оғирликдаги битта беморни даволаш харажатлари қуйидаги рақамларни ташкил этди: 32,3 млн. Сўм (3200 доллар)) ва реанимацияда бўлган 64,4 млн. Сўм (6300 доллар)). Пандемиянинг бошида ижобий ПЦР тестига эга бўлган барча одамлар тегишли махсус клиникаларда аниқланди ва фақат маълум вақт ва тажрибадан сўнг беморларни даволаш масалаларига индивидуал ёндашила бошланди. Бундан ташқари, қўнғироқ марказининг иши ҳам етарлича Юкланган ва беморлар қўнғироқ марказига кира олмайдиган ҳолатлар бўлган. КОВИД-19 CHECKER-дан фойдаланган ҳолда, бемор биринчи навбатда ўз ташхисини 95% дан юқори аниқлик билан билиш имкониятига эга бўлди, иккинчидан, кейинги тактика бўйича тавсиялар олди. Шундай қилиб, ўз-ўзини диагностика қилиш туфайли беморларни даволаш харажатлари сезиларли даражада камайди. Ва агар 1 мутахассис учун Call-марказни молиялаштириш харажатларини ҳисобласа, ўртача иш ҳақи ойига 5 млн Сўмни ташкил этади, унда тежаш ойига ўртача 100 млн Сўмни ташкил этади (20 мутахассис*5 млн Сўм). Хулоса: эпидемиологик вазиятлар юзага келганда, мутахассисларни ойига 100 млн Сўмгача бўлган миқдорда КОВИД-19 CHECKER сифатида тиббий қарор қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизимига алмаштириш орқали Call-марказларнинг мутахассисликларини тежаш имконияти пайдо бўлди.
тўртинчи илмий янгилик: илк бор,  рақамли технология ва суьний интеллектга асосланиб марказлаштирилган  кузатиш тизимидан (Centralised Contact Traicing System)   фойдаланишда Covid-19   контактлиларга  пандемия даврида  шахсийлаштирилган карантин тадбирларининг жорий қилиш самарадорлиги исботланган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Ўзбекистон врачлар ассосиасияси бўйича 25.02.2022 йилдаги 10-сонли буйруқ ҳамда Тошкент Давлат стоматология институтининг клиникаси бўйича 18.02.2022 йилдаги 13-сонли буйруқ билан амалиётига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: КОВИД-19 да контактларни марказлаштирилган кузатиш усулини жорий этиш натижасида муассасада, ўзини изоляция қилишда, касалхонада ёки бошқа сабабларга кўра ўтказиб юборилган ходимлар сони бўйича аниқ онлайн статистика аниқланади. Шунингдек, ушбу усул КОВИД-19 манбасини аниқлаш ҳолатларини санитария-эпидемиологик текширувларни контактнинг йўналишини ва унинг ақлли тармоқдаги бошқа ходимлар билан алоқаларини кузатиш орқали амалга оширишга имкон беради. Шундан сўнг, ўз-ўзини изоляция қилиш ва янги касалликларнинг ҳолатларини назорат қилиш учун бемор билан алоқада бўлган шахсларни кузатиш мумкин бўлади. Бундан ташқари, эпидемиологик вазият тўғрисида қарор қабул қилувчиларни алоҳида ташкилотда онлайн тарзда хабардор қилиш амалга оширилади.  Шундай қилиб, КОВИД-19 тарқалиши ва унинг оқибатлари хавфи ўз-ўзини изоляция қилиш, ташриф буюриш ёки касалхонага ётқизишни олдини олиш тўғрисида дарҳол қарор қабул қилиш билан боғлиқ. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: Ўзбекистон Республикасида КОВИД-19 даврида карантин тадбирлари даврида кичик бизнес секторидаги халқаро меҳнат ташкилоти маълумотларига кўра, 2020 йил апрел-май ойларида карантин шароитида кичик корхоналарнинг 55 фоизи ва микрофирмаларнинг 60 фоизи ўз фаолиятини бутунлай тўхтатди. Натижада, КОВИД-19нинг иқтисодий фаолият, даромад ва бандликка салбий таъсирининг ярмидан кўпи тўғридан-тўғри таъсирлар (тўғридан-тўғри инқироз ҳодисаларининг биринчи тўлқини) емас, балки билвосита таъсирлар (инқироз ҳодисаларининг иккинчи, учинчи ва тўртинчи тўлқинлари) туфайли юзага келди. Контактларни марказлаштирилган кузатишнинг ишлаб чиқилган усули ва алоҳида ташкилотда карантин чораларидан мослаштирилган фойдаланиш ҳолатларида нимани минималлаштириш мумкин. Ўртача, шахсийлаштирилган карантиндан тежаш корхона ялпи даромадининг камида 50 фоизини ташкил қилиши мумкин. Хулоса: КОВИД-19да контактларни марказлаштирилган тарзда кузатиш усулидан фойдаланиш пандемия даврида нуқтали карантин тадбирларининг самарадорлигини сезиларли даражада ошириши мумкин. Изоляция тўғрисида қарор ҳар бир алоҳида ҳолат учун қабул қилинганлиги ва юқтирган одамнинг барча алоқалари кузатилганлиги сабабли, бу ҳар бир алоҳида ҳолатга шахсийлаштирилган тарзда ёндашишга имкон беради ва шу билан бирга ташкилотнинг тўлиқ фаолияти ва иқтисодий самарадорлигини сақлайди.